بسم الله الرحمن الرحيم
اللهم و حمله عرشك الذين لا يفترون من تسبيحك
دعايى است براى فرشتگان مقرب كه حاملين عرش الهى مى باشند. موضوع اين دعا مورد بحث ميان علماى اسلام است اعم از فلاسفه و حكماء و متشرعين كه ظواهر اخبار و آيات را تعبدا مى پذيرند.
رئيس المحدثين مجلسى رحمه الله در كتاب «بحار الانوار» پس از نقل روايات وارده در اين باب مى فرمايد:
طايفه ى «اماميه»، بلكه همه مسلمين (به جز عده ى كمى از فلاسفه كه خودشان را ميان مسلمانان انداخته اند تا اصول آنان را تخريب كنند و عقايدشان را ضايع سازند) اجماع دارند بر اين كه ملائكه وجود دارند و آنان جسمهاى لطيف نورانى هستند داراى دو و سه و چهار بال و بيشتر و مى توانند به شكلهاى گوناگون ظاهر شوند و خداى تعالى آنان را با قدرت خود به هر شكل و صورتى كه بخواهد و مصلحت و حكمت اقتضا كند درمى آورد و براى فرشتگان حركاتى هست در جهت بالا رفتن و فرود آمدن و پيامبران و اوصياء پيامبران آنان را مى ديدند و عقيده بر تجرد آنان و تاويل نمودن وجود فرشتگان را بعقول و نفوس فلكيه و قوا و طبايع و تاويل كردن آيات بسيار و اخبار متواتر را بر مبناى شبهه هايى سست و استبعادهاى موهوم گمراهى از راه هدايت است و پيروى از جهالت و كورى.
سپس از محقق «دوانى» نقل مى كند كه در «شرح عقايد» گفته است:
ملائكه اجسام لطيفه اي هستند كه مى توانند به شكلهاى مختلف در بيايند و از شارح مقاصد نقل مى كند كه گفته است: ظاهر كتاب و سنت كه قول اكثر امت اسلام نيز همان است، كه ملائكه جسمهاى لطيف نورانى هستند كه مى توانند به شكلهاى گوناگون ظاهر شوند و كمال علم و قدرت را بر كارهاى دشوار دارند، كارشان اطاعت اوامر حق است و جايگاهشان در آسمانها است آنان پيام آوران حق بر پيامبرانند و افراد امينى هستند بر وحى و شبانه روز بدون خستگى خداى را تسبيح گويند و از آنچه خدايشان امر كند سرپيچى و نافرمانى ندارند و به هر چه ماموريت يابند انجام مى دهند.
و به اين فرموده ى «مجلسى»، يكى از دانشمندان، پاورقى دارد كه مى فرمايد: بحث از ماهيت ملائكه را گروهى از متكلمان متعرضند و گفته اند كه فرشتگان جسمهاى لطيفى هستند كه به شكل هاى پاكيزه درمى آيند و گروه كثيرى از اماميه و ديگران كه در اين باره بحث كرده اند، همين عقيده را دارند و در اين ميان جمعى از فلاسفه كه علاقمند بودند تا هماهنگى ميان ظواهر دينى و مبانى فلسفى و نظريه هاى خودشان در علوم عقلى ايجاد كنند، خواسته اند كه ملائكه را بر عقول مجرده و نفوس فلكيه تطبيق دهند همانگونه كه هفت آسمان و كرسى و عرش را بر افلاك نه گانه، تطبيق نموده اند با اين كه فرضيه آسمانها را علم جديد باطل كرده است و گمان نمى كنم كه آنان به خاطر پاره اي از تطبيقاتشان كه به خطا بوده و اشتباه كرده اند خودشان را در ميان مسلمانان داخل كرده باشند تا دين آنان را ضايع كنند و چگونه اين گمان درباره ى آنان روا است در حالى كه بسيارى از مبانى دينى و قواعد عقلى را بنا نهاده اند، كه محور بسيارى از اصول اعتقادى مسلمانان است و شايد اين گونه اشتباهات بلكه بالاتر از اينها از غير فلاسفه نيز سر زده باشد كه به خيال خودشان كار خوبى انجام داده اند. ما نبايد به آنان و نه بديگران به جز گمان خوب داشته باشيم، مگر به آن كس كه نعوذ بالله دليلى بر سوء نيت و خبث باطنش داشته باشيم و از اين گذشته ما دليلى نداريم كه فلاسفه ملائكه جسمانى را بطور مطلق انكار دارند، بلكه به عكس آن دليل داريم كه آنان معتقد به فرشتگان جسمانى هم، مى باشند. و از سوى ديگر به فرض آن كه اجماعى داشته باشيم، كه بعضى از ملائكه جسمانى هستند از امت اسلامى يا از اماميه اجماعى قائم نشده كه همه فرشتگان جسمانى هستند حتى ملائكه كروبيين و مهيمنين و فرشتگان عالى مقام الهى، پس مسئله بدان گونه و بدان پايه كه از كلام مولف به نظر مى رسد نيست (پايان نقل از بحار).
و بهر حال آنچه از روايات اهل بيت عليهم السلام استفاده مى شود آن است كه ملائكه بيشترين مخلوق خداى تعالى مى باشند. در رواياتى وارد است كه بنى آدم يك دهم از جن هستند و جن و بنى آدم يك دهم حيوانات برى هستند و همه ى اينها يك دهم، حيوانات دريائى هستند و همه يك دهم، ملائكه دريا هستند و همگى يك دهم، فرشتگان روى زمينند كه موكل بر زمين اند و همه ى اينها يك دهم فرشتگان آسمان دنيا هستند و همگى اينان يك دهم آسمان دوم مى باشند و به همين ترتيب تا آسمان هفتم سپس همه اينان در مقابل فرشتگان كرسى چيز اندكى مى باشند سپس همه ى اينان ده يك فرشتگانى هستند كه در يك سراپرده از سراپرده هاى عرشند كه از حيث طول و عرض و حجم ششصد هزار برابر آسمانها و زمينها و آنچه در آنها و ما بين آنها است و همه اينها نسبت به آن سراپرده چيز اندكى و مقدار كوچكى خواهد بود و به اندازه جاى پايى نيست مگر آن كه آنجا فرشته اي است در حال سجده يا ركوع يا قيام و آنان را زمزمه اي است از تسبيح و تقديس، وانگهى همه اينها نسبت به فرشتگانى كه بر گرد عرش در طوافند همچون قطره اي هستند در دريا و جز خداى تعالى شماره ى آنها را كسى نمى داند، سپس اين فرشتگان همگى با فرشتگان لوح كه پيروان اسرافيل اند و فرشتگانى كه سپاهيان جبرئيلند همه و همه گوش بفرمان و فرمانبردار امر خداى تعالى مى باشند و به عبادت خداى تعالى بدون سستى مشغولند و زبان پاكشان به ياد خدا و تعظيم او گويا است و از آغاز آفرينش شان به ذكر و تعظيم حق بر يكديگر پيشى مى گيرند و در لحظات شبانه روز از عبادت خداى تعالى استكبار نمى ورزند و ملول نمى شوند نه اختلاف اجناسشان قابل شمارش است و نه مدت عمرهايشان و نه كيفيت عبادتهاشان، پايان حديث. و در حديثى از امام صادق عليه السلام وارد است كه فرمود: آفريده اي بيش از فرشتگان نيست هر شب هفتاد هزار فرشته از آسمان فرود مى آيد و همه شب را در بيت الله الحرام (كعبه) بطوافند و هم چنين در هر روز و روايات در اين باب بيش از آن است كه در اين رساله نوشته شود.
وصل: چنانچه اشاره شد و قرآن شريف تصريح داد كه ملائكه داراى بالهايى هستند، بعضى دو بال و بعضى سه و گروهى چهار بال و در كافى نيز روايتى به همين مضمون از پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند و در بعضى از اخبار است كه جبرئيل ششصد، بال دارد. بعضى از عرفا فرموده اند: كه بالهاى فرشتگان براى آن است كه فرشتگان زير دست خود و آنان كه در مقام از آنان پائين ترند چون فرود آيند نمى توانند با آن بالها بالا بپرند، نه آن كه از مقام خود ترقى كنند بلكه هنگاميكه تنزل كنند و فرود آيند بوسيله ى آنها دوباره به مقام اولى خود باز مى گردند نه آن كه از آن بالاتر روند پس اصل بالها را خداى تعالى به فرشتگان براى فرود آمدن عطا فرموده است بعكس پرندگان كه بال به آنها به منظور بالا رفتن داده شده است و اما نزول پرندگان امر طبيعى آنان است بدون بال هم مى توانند فرود آيند ولى بدون بال نمى توانند بالا روند، فرشتگان بعكس اين اند فرود آمدن به واسطه ى بال است. اما بالا رفتنشان امر طبيعى است پس بالهاى فرشتگان براى فرود آمدن از مقامشان است و بال پرنده براى بالا رفتن از جايگاهش مى باشد و اين جلوه اي است از قدرت الهى تا هر موجودى عجز خود را بيابد و درك كند كه بيش از آنچه خداى تعالى به او عنايت فرموده قدرت بر هيچ ندارد و جلال و كمال مطلق مخصوص ذات اوست «لا اله الا هو العلى الكبير» اميرالمومنين عليه افضل صلوات المصلين آن كه مى فرمود: من جاده هاى آسمانى را بهتر از جاده هاى، زمينى مى شناسم. در خطبه هاى متعدد از «نهج البلاغه» خصوصيات و اوصاف فرشتگان را بيان فرموده اند كه شايان تامل و دقت است.
و اما ملائكه ى حاملين عرش الهى: عرش، در زبان فارسى مرادف است با تخت سلطنتى و در قرآن كريم در چند جا بكار برده شده است كه مفسرين در هر جا به تناسب مورد معنايى براى آن گفته اند:
در آيه ى شريفه: «ثم استوى على العرش» يعنى بر تخت سلطنت مستقر گرديد بدان معنا كه سلطنت الهيه مخصوص آن ذات مقدس است و احدى را در آن شركت نيست و به عبارت ديگر عرش در اين آيه به معناى ملك است و ملك خداى تعالى عبارت است: از مخلوقات او «ان كل من فى السموات و الارض الا آتى الرحمن عبدا» و چون ايجاد و وجود مخلوقات پس از خلقت آسمانها و زمينها شده است لذا در اين آيه كلمه (ثم) آورده شده است كه به معناى (سپس) در لغت فارسى است و حاصل معنى آن است كه قدرت و قهر و تدبير و حفظ خداى تعالى بر همه ى عالم اجسام مستولى است.
صدوق رحمه الله فرمايد: عقيده ى ما درباره ى عرش، آن است كه آن عبارت است از همه ى مخلوقات ولى به توجيه ديگرى عبارت از علم است. و از امام صادق عليه السلام سئوال شد از قول خداى تعالى: «الرحمن على العرش استوى» فرمود: نسبت به همه چيز يكسان است و آنچنان نيست كه به چيزى نزديكتر از چيز ديگر باشد. سپس گويد:
عرش به اين معنى را هشت تن از فرشتگان حاملند آنگاه خصوصيات آنان را بيان مى كند سپس گويد: و اما عرش به معناى علم پس حاملين آن چهار تن از اولين اند و چهار تن از آخرين آن چهار تن كه از پيشينيانند: نوح و ابراهيم و موسى و عيسى هستند. و چهار تن از آخرين محمد صلى الله عليه و آله و سلم است و على و حسن و حسين صلوات الله عليهم اجمعين اين چنين از ائمه عليهم السلام درباره عرش و حاملين آن با سندهاى صحيح روايت شده است و جهت آن كه اينان كه ذكر شد حاملين عرش به معناى علم اند، آن است كه، پيامبرانى كه پيش از پيغمبر ما بودند تابع شريعت نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بوده اند و علومشان از جانب اين چهار نفر بود هم چنين علوم ائمه ى دين پس از حسين عليه السلام از جانب محمد صلى الله عليه و آله و سلم و على و حسن و حسين عليه السلام بود.
اللهم و حمله عرشك الذين لا يفترون عن تسبيحك و لا يسئمون من تقديسك و لا يستحسرون عن عبادتك و لا يوثرون التقصير على الجد فى امرك و لا يغفلون عن الوله اليك
واو «و حمله عرشك» ممكن است حرف عطف باشد يعنى بار الها همانگونه كه به پيغمبر درود فرستادى (كه در دعاى پيش بود) به حاملان عرشت كه چنين و چنانند نيز درود بفرست و ممكن است (واو) استينافيه باشد، كه بنابراين «حمله عرشك» مبتدا مى شود كه خبرش پس از چند جمله «فصل عليهم» است و به هر حال چندان تفاوتى در معنا ندارد بار الها درود بفرست به حاملان عرشت كه از تسبيح تو سستى نمى ورزند و از تقديس تو ملول نمى شوند و از عبادت تو خستگى ندارند و تقصير در امر تو را بر كوشش و جديت در اجراى آن مقدم نمى دارند و آنچنان شيفته و شيداى تو هستند كه غفلتى بر آنان روى نمى دهند.
صاحب بصائر الدرجات روايت مى كند كه شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: مرا خبر دهيد از قول خداى تعالى كه درباره ى فرشتگان مى فرمايد: «يسبحون الليل و النهار لا يفترون» شبانه روز خداى را پيوسته تسبيح گويند سپس فرموده: «ان الله و ملائكته يصلون على النبى...» همانا خدا و فرشتگانش به پيغمبر درود مى فرستند...
چگونه فرشتگان پيوسته تسبيح گويند در صورتي كه آنان به پيغمبر صلوات مى فرستند؟ امام صادق عليه السلام فرمود: خداى تعالى كه محمد صلى الله عليه و آله و سلم را آفريد به ملائكه دستور داد كه به هر مقدار كه صلوات بر محمد صلى الله عليه و آله و سلم مى فرستيد از ذكر من كم كنيد، پس كسى كه در نماز صلى الله على محمد مى گويد مثل آن است كه مى گويد: «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» و از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: نفس فرشتگان تسبيح است و از روايات غريبه آن كه از «جلال الدين سيوطى» در كتاب «الحباك» نقل شده كه ابن ابى شيبه از ابى امامه در كتاب (الصف) نقل مى كند كه: «ان الملائكه الذين يحملون العرش يتكلمون بالفارسيه»: فرشتگان حامل عرش فارسى صحبت مى كنند.
نكته: از روايتى كه از امام صادق عليه السلام نقل شد كه فرمود: انفاسهم تسبيح پاسخ پرسش روايت پيش از آن نيز معلوم مى شود گويى اشاره است به آن كه همان گونه كه نفس كشيدن ما مانع از انجام كارهاى ديگر نيست تسبيح ملائكه نيز مزاحمتى با صلوات بر پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم نخواهد داشت و اين مطلب منافاتى نيز با جواب آن حضرت ندارد كه فرمود: خداوند به ملائكه دستور داد كه به هر مقدار كه صلوات مى فرستيد از ذكر من كم كنيد، زيرا ممكن است كه آن نوع خاصى از تسبيح بوده كه به جايش صلوات آمده است و در روايت نيز ذكر وارد شده نه تسبيح.
نكته: سر اين كه فرشتگان از تسبيح خسته و ملول نمى شوند شايد آن باشد كه فرشتگان همچون آدميان نيستند كه صفات مختلف و گوناگونى داشته باشند و هر يك از آن صفات را تقاضايى جدا از ديگرى باشد و همواره با يكديگر در جنگ و جدال باشند به فرموده ى مولانا:
روز و شب در جنگ و اندر كشمكش
كرده چاليش اولش با آخرش
جان گشاده سوى بالا بالها
تن زده اندر زمين چنگالها
خستگى و سستى نتيجه ى همين تضاد و اختلاف قواى آدمى است، از اين رو مى بينيم به هر نسبت كه هر يك از دو قوه، حيوانى و روحانى كه قدرتش بيشتر شود و بر حريفش پيروز گردد به همان نسبت خستگى اش در اعمال مقتضاى آن قوه كمتر مى شود. جنايتكاران بشر از جنايت و اعمال خلاف انسانى خسته نمى شوند و مردان الهى از عبادت و اطاعت خدا تا آن جا كه بعضى از آنها شبهاى خود را تقسيم كرده بودند به اعمال عبادى، شبى را تا صبح در ركوع بود و آن را ليله الركوع مى خواند، و شبى را در سجده صبح مى كرد كه ليله السجودش ناميده بود. گوارا باد بر آنان لذت انس با محبوب و قيام به وظيفه عبوديت. بنابراين، ملائكه كه موجودات يك عنصرى هستند و (نيست اندر عنصرش حرص و هوا- نور مطلق زنده از عشق خدا) نبايد از عبادت حق خسته بشوند و ملالى درك كنند كه شاكله اي جز اين ندارند «قل كل يعمل على شاكله» و به همين جهت است كه «لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يومرون» نمى خواهيم بگوييم كه فرشتگان سرشتشان بر طاعت است و قدرت بر شرور و معاصى ندارند، چنانچه بعضى از «فلاسفه» و «جبريون» گفته اند: كه اين معنى خلاف ظاهر بعضى از، آيات قرآنى است. كه خداى تعالى فرمايد: «و من يقل منهم انى اله من دونه فذلك نجزيه جهنم» و هر كس از آنان (فرشتگان) بگويد كه خدا منم نه آن خداوند عالم، ما او را به آتش دوزخ كيفر خواهيم كرد و نيز خداى تعالى به خاطر سرپيچى و گردنكشى ديگران از عبادت آنان را مدح فرموده است: «لا يستكبرون عن عبادته» و ثواب و عقاب از حكيم نشانه ى اختيار در عمل براى كسى است كه مشمول عقاب و ثواب شده است، بلكه مى گوييم كه مقتضاى نورانيت ذاتيشان عبادت و تسبيح است. چنانچه مقتضاى ذاتى شياطين عصيان و تمرد است و در هر دو طرف اقتضايى بيش نيست كه قابل تخلف است، نه عليت است كه تخلف پذير نباشد.
چنانچه خداى تعالى از لسان جن نقل مى فرمايد: «و انا لما سمعنا الهدى آمنا به فمن يومن بربه فلا يخاف بخسا و لا رهقا و انا منا المسلمون و منا القاسطون» ما چون به آيات قرآن گوش داديم برخى هدايت يافته و ايمان آورديم و هر كه به خداى خود ايمان بياورد ديگر از نقصان خير و ثواب از احاطه ى رنج و عذاب هيچ نترسد و از ما جنيان هم بعضى مسلمان و بعضى كافر و ستمكارند... و توجه به اين نكته و اشتباه نكردن اقتضاء به عليت بسيارى از مشكلات آيات و روايات را در زمينه ى طينت و خلقت و هدايت و ضلالت حل مى نمايد. بار الها درودت بر اسرافيل كه صاحب صور است و همچنان ايستاده به انتظار است كه اجازه به فرمايى و دستور دهى تا به صور بدمد و آنان را كه در ميان گورها افتاده و در گرو اعمالشان مى باشند بيدار كند كه «كل نفس بما كسبت رهينه» و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيز در خطبه ى شعبانيه فرمودند: «ايها الناس ان انفسكم مرهونه باعمالكم ففكوها باستغفاركم»، مردم جانهاى شما، در گرو اعمال شما است پس جانهاى خود را از گرو بيرون آوريد، با استغفارتان يعنى از گناه توبه كنيد تا جانهاى شما آزاد شود.
از حقايق عالم آخرت، مسئله صور اسرافيل است كه در چند مورد از قرآن كريم به طور صريح بيان شده است و در روايات نيز خصوصياتى براى آن ذكر شده است كه همچون ديگر حقايق مربوط به عالم آخرت حقيقتش براى ما مجهول است از مفسر كبير علامه «طباطبائى» صاحب «الميزان» قدس سره بيش از اين كه مى گويد: صور كنايه از شيپور حاضر باشى است كه براى گروه همچون سپاه زده مى شود به نظر اين جانب نرسيده است و بهتر همان است كه به اصل موضوع ايمان آورده و باور داشته باشيم و اما ايمان به خصوصيات مذكوره در روايات براى كسانى كه اهل فهم آن نيستند (همچون نويسنده) لزومى ندارد.
و اما آنچه از آيات شريفه استفاده مى شود آن است كه اسرافيل را در صور سه بار نفخ خواهد بود اولى، «نفخه اماته» است كه در آن نفخ همه افراد بشر و بلكه آنچه در آسمان و زمين است خواهند مرد. و نفخه ى ديگر «نفخه ى احياء» است كه همه مردگان دوباره زنده مى شوند و نفخه سوم، «نفخه ى بعث» خواهد بود از جمله آياتى كه اشاره به نفخه اولى است آيه شريفه:
«و نفخ فى الصور فصعق من فى السموات و من فى الارض» است و ذيل همين آيه اشاره به نفخه دوم است كه مى فرمايد: «ثم نفخ فيه اخرى فاذاهم قيام ينظرون» و از جمله آياتى كه به نفخه سوم اشاره است آيه شريفه: «و نفخ فى الصور فجمعناهم جمعا و نفخ فى الصور فاذاهم من الاجداث الى ربهم ينسلون» و چون در صور دميده شود به ناگاه همه از قبرها به سوى خداى خود بسرعت مى شتابند و ديگر آيات شريفه.
و از روايات وارده ى در اين باره ما به ترجمه كامل يك روايت تبرك مى جوييم و آن روايتى است كه شيخ بزرگوار «ديلمى» در «ارشاد القلوب» نقل مى كند مى فرمايد: روايت موثق از امام زين العابدين عليه السلام است كه صور شاخ بزرگى است به شكل شيپورهاى دو شاخه اي كه فاصله ميان شاخه اي كه به طرف زمين است با شاخه اي كه به طرف بالا است از زير هفتمين، طبقه زمين تا هفتمين، طبقه آسمان است و در آن سوراخهايى به عدد ارواح خلايق است دهانه ى آن ميان آسمان و زمين را فرا گرفته است و اسرافيل در صور سه نفخه خواهد دميد: «نفخه الفزع» دميدن ترس آور وحشتناك و «نفخه الموت» دميدن مرگبار و «نفخه البعث» دميدن رستاخيز.
آنگاه كه عمر دنيا به پايان رسد خداى عز و جل به اسرافيل دستور دهد كه «نفخه فزع» را بدهد فرشتگان كه مى بينند اسرافيل از مقام خود فرود آمد و صور به همراه دارد گويند: كه، خداى تعالى اجازه فرموده است كه اهل آسمان و زمين بميرند، پس اسرافيل در كنار بيت المقدس فرود مى آيد و روى به جانب كعبه كند و «نفخه ى فزع» را در صور مى دمد. خداى تعالى فرموده است: «و يوم ينفخ فى الصور ففزع من فى السموات و الارض الا ما شاء الله و كل اتوه داخرين» تا آنجا كه فرمايد: «من جاء بالحسنه فله خير منها و هم من فزع يومئذ آمنون»: روزى كه صور اسرافيل دميده شود آن روز هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است جز آن را كه خدا خواسته همه ترسان و هراسان باشند و همه منقاد و ذليل به محشر درآيند... كسانى كه در قيامت نيكوكار، آيند پاداش بهتر از آن بينند و نيز از هول و هراس آن روز ايمن باشند و زمين لرزه روى مى دهد و هر زن شيرده از بچه ى شير خواره اش غافل مى شود همه باردارها سقط جنين مى كنند و مردم گيج مى خورند و بر روى يكديگر مى افتند همچون اشخاص مست و حال آنكه آنان مست نيستند و لكن از عظمت ترسى است كه آنان را فرا گرفته است و ريش جوانان از هول سفيد مى شود شياطين به قطرهاى زمين فرار مى كنند و اگر نه، اين كه خداى تعالى جانهاى مردم را در پيكرهاشان نگاه مى دارد همه از هول آن نفخه قالب تهى مى كردند، پس به همين حال مدت زمانى را كه خدا بخواهد مى مانند سپس خداى تعالى به اسرافيل مى فرمايد: كه نفخه ى مرگ را بر صور بدمد صداى صور از طرفى كه رو به زمين است، بيرون مى آيد در تمام روى زمين يك نفر از آدم و پرى و شيطان و ديگر جانداران نمى ماند مگر آن كه صيحه مى زنند و مى ميرند و صداى صور از آن طرف آن به سوى آسمان بيرون مى آيد در همه ى آسمانها جانداراى نمى ماند، مگر آنكه مى ميرد خداى تعالى مى فرمايد: «الا ما شاء الله» مگر آن كه خداى تعالى خواسته باشد كه نميرد و آن جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل است اينانند كه خداى تعالى خواسته است كه به مانند، پس خداى تعالى مى فرمايد: اي ملك الموت از خلق من كى مانده است؟ عرض مى كند پروردگارا تويى آن زنده اي كه نمى ميرد جبرائيل و ميكائيل و اسرافيل مانده اند و من مانده ام پس خداى تعالى امر مى فرمايد كه جان آنان را بگيرد، سپس خداى تعالى مى فرمايد اي ملك الموت كى مانده است؟ پس ملك الموت عرض مى كند: بنده ى ناتوان مسكين تو ملك الموت باقى مانده است پس خداى تعالى مى فرمايد: بمير اي ملك الموت به اذن من پس ملك الموت مى ميرد و هنگامى كه روحش بيرون مى آيد آنچنان فريادى مى كشد كه اگر بنى آدم پيش از مرگشان آن صدا را مى شنيدند همه شان هلاك مى شدند ملك الموت مى گويد:
اگر مى دانستم كه جان كندن بنى آدم اين قدر سخت و تلخ بوده و ناراحتى داشته ارواح مومنين را با مهربانى مى ستاندم پس چون كسى از خلق خدا در آسمان و زمين نمى ماند، خداى جبار جل جلاله ندا مى فرمايد: اى! دنيا كو، شاهان و شهزادگان؟ كو، ستمگران و فرزندانشان كو آن كه همه ى روى زمين را مالك شد؟
كجايند آنان كه، روزى مرا مى خوردند و حق مرا از مالشان بيرون نمى كردند سپس مى فرمايد: امروز ملك و سلطنت از آن كيست؟ هيچ كس جوابش نمى دهد پس خود خداى تعالى جواب مى فرمايد: «لله الواحد القهار» سپس به آسمان فرمان مى دهد كه با افلاك و نجومش همچون آسياب بچرخد و به كوهها را دستور حركت مى دهد كه همچون ابر در حركت آيند سپس زمين به زمين ديگرى تبديل مى شود بر زمينى كه بر آن گناه نشده باشد و خونى ريخته نشده باشد كوه و نباتى بر آن نباشد همچون نخستين روز خلقتش و هم چنين آسمانها تبديل مى شود چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: «يوم تبدل الارض غير الارض و السماوات و برزوا لله الواحد القهار» و سرير سلطنت الهى بر آب باز نهاده مى شود همانگونه كه پيش از خلقت آسمانها و زمين بود با استقلال در عظمت و قدرتش سپس خداى تعالى دستور مى دهد كه آسمان بر زمين ببارد آن اندازه كه آب دوازده ذراع از هر چيز بالا مى زند پيكرهاى مردم همچون دانه از زمين مى رويد آن اجزايى كه از آنها خاك شده به قدرت خداى عزيز حميد به يكديگر نزديك مى شود حتى اگر در يك گودى هزار مرده به خاك شده باشد و گوشتها و پيكرها و استخوانهاى پوسيده شان همه خاك شده باشد و به همديگر مخلوط شده باشد خاك هيچ مرده اي (به هنگام بعث) با خاك مرده ديگر، مخلوط نمى شود، زيرا در آن هم شقى و بدبخت هست و هم سعيد و خوشبخت، پيكرى كه از نعمت بهشتى برخوردار است و پيكرى كه با آتش عذاب مى شود پناه به خدا مى بريم از آن آتش، سپس خداى تعالى مى فرمايد جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل و حاملان عرش زنده شويد همگى به اذن خداى تعالى زنده مى شوند، پس خداى تعالى اسرافيل را مى فرمايد: كه صور را بدست گيرد سپس به ارواح خلائق دستور مى دهد كه بيايند و به ميان صور بروند، سپس خداى تعالى به اسرافيل مى فرمايد: كه نفخه ى حيات به صور بدمد و چهل سال فاصله ميان اين دو نفخه است فرمود: ارواح همچون ملخ پراكنده از سوراخهاى صور بيرون مى آيند و ميان زمين و آسمان را پر مى كنند پس ارواح به پيكرها كه در ميان قبرها خوابيده اند وارد مى شوند، هر روحى به پيكر خودش از بينى هاشان داخل مى شوند، پس همه به اذن خداى تعالى زنده مى شوند پس زمين شكافته مى شود و آنان بيرون مى آيند چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: «يوم يخرجون من الاجداث سراعا كانهم الى نصب يوفضون خاشعه ابصارهم ترهقهم ذله ذلك اليوم الذى كانوا يوعدون»: آن روزى كه به سرعت سر از گودالهاى قبر برآورند، كه گويى به سوى نشانه اي مى شتابند در حالى كه چشمهاشان (از وحشت و ندامت گناه) بر زمين دوخته و خوارى (كفر و عصيان) بر آنان احاطه كرده اين همان روزى است كه به آنان وعده داده شده بود و مى فرمايد: «ثم نفخ فيه اخرى فاذاهم قيام ينظرون» سپس نفخه ى ديگرى به صور دميده مى شود كه ناگاه آنان برخاسته و با حيرت به اوضاع مى نگرند سپس به صحراى محشر خوانده مى شوند، پس خداى تعالى به آفتاب امر مى فرمايد: كه از آسمان چهارم به آسمان دنيا فرود آيد و گرمايش بر سرهاى مردم بتابد از گرماى آفتاب كارشان مشكل شود و از شدت گرما آنقدر عرق مى كنند كه در ميان عرقشان غوطه ور مى شوند سپس پاى برهنه و لخت و عور و تشنه مبعوث مى شوند و هر يك زبانشان بر لبها مى مالند و اين هنگام آنقدر گريه مى كنند كه اشك ديدگانشان تمام مى شود، سپس به جاى اشك خون مى گريند.
راوى حديث كه حسن بن محبوب است و روايت را از يونس و ابى فاخته به چند واسطه نقل مى كند مى گويد: امام زين العابدين عليه السلام را ديدم وقتى سخنش به اينجا رسيد ناله مى زد و همچون مادر فرزند مرده گريه مى كرد و مى فرمود: آه آه بر عمرم كه چگونه در غير عبادت خدا و غير طاعتش ضايع كردم تا از نجات يافتگان و بهره مند شدگان باشم. پايان حديث شريف.
و درود بر ميكائيل فرشته ى آبرومندت و آن كه در مقام اطاعت تو جايگاه رفيعى دارد. در روايت است كه ميكائيل، فرشته موكل بر روزيها است چه روزى جسدها و چه روزى جانها كه معرفت است. و نيز از اميرالمومنين عليه السلام روايت شده است كه فرمود: موذن اهل آسمان جبرئيل است و امامشان ميكائيل، كه در نزد بين المعمور فرشتگان به امامت او نماز مى گذارند.
درود بر جبرئيل كه امين تو است بر وحيت و در ميان اهل آسمانها فرمان روا است و در نزد تو مقام و منزلتى دارد و مقرب درگاه تو است و به اين القاب براى جناب جبرئيل عليه السلام در آيات شريفه اشاره شده است: «انه لقول رسول كريم ذى قوه عند ذى العرش مكين مطاع ثم امين» كه رسول خدايش فرمود خداى تعالى چه نيكو تو را ستوده است: «ذى قوه عند ذى العرش مكين» توان تو تا چه پايه است و امانتت چگونه؟ عرض كرد: اما توان من پس خداى تعالى مرا مبعوث كرد و ماموريت داد به شهرهاى لوط كه چهار شهر بود و در هر شهر چهار صد، جنگجو به جز فرزندانشان و من همه ى آن شهرها را از ريشه كندم و آنقدر بالا بردم كه اهل آسمان صداى مرغها و پارس سگهايشان را شنيدند سپس آنان را فرود آوردم و همه را زير و رو كردم و اما امانتم آنكه به هر چيز كه مامور شدم از آن چيز ديگر عدول نكردم.
درود بر روح كه موكل بر ملائكه ى حجب است يا درود بر روحى كه در ملائكه حجب است. يكى از ابوابى كه «مجلسى» محدث جليل القدر (رحمه الله) در كتاب نفيسش «بحار الانوار» منعقد فرموده است (باب الحجب و الاستار فى السرادقات) است، يعنى باب حجابها و پرده ها و سراپرده ها و رواياتى را كه در اين باره از اهل بيت رسيده است نقل نموده است.
از جمله آنها روايتى است از توحيد و «خصال» صدوق رحمه الله از اميرالمومنين عليه السلام كه از حضرتش از حجب سئوال شد فرمود: نخستين حجابها هفت حجاب است و عظمت هر يك از حجابها را بيان مى فرمايد، تا آن كه فرمايد پس از اينها سراپرده ديگر پانصد سال راه است. سپس سراپرده عزت است، سپس سراپرده كبريا است، سپس سراپرده عظمت است، سپس سراپرده قدس است، سپس سراپرده جبروت است، سپس سراپرده فخر است، سپس سراپرده ى نور سفيد است، سپس سراپرده وحدانيت است كه هفتاد هزار سال راه است، سپس حجاب اعلى است و به همين جا سخن آن حضرت پايان يافت و ساكت شد. عمر گفت يا اباالحسن. زنده نباشم روزى كه تو را نبينم.
صدوق رحمه الله پس از نقل اين روايت مى فرمايد اين حجابها بر خدا نيست، زيرا خداى تعالى توصيف به مكان نمى شود بلكه اين حجابها بر بالاترين درجه ى عظمت مخلوق خدا است كه غير او نتواند آن را درك كند.
و نيز روايتى از معانى و خصال نقل مى كند كه سندش به امام صادق عليه السلام مى رسد و آن حضرت به واسطه ى پدرانش از اميرالمومنين عليه السلام نقل مى فرمايد كه فرمود: خداى تعالى نور محمد صلى الله عليه و آله و سلم را آفريد پيش از آن كه بيافريند آسمانها و زمين و عرش و كرسى و لوح و قلم و بهشت و دوزخ را و پيش از آن كه بيافريند آدم و نوح و ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و موسى و عيسى و داود و سليمان و هر كه را كه خداى تعالى فرموده در آيه ى شريفه ى و «و هبنا له اسحاق و يعقوب» تا «و هديناهم الى صراط مستقيم» و پيش از آن كه همه پيامبران را بيافريند به چهار صد و بيست و چهار هزار سال پيش و خداى تعالى با او «دوازده» حجاب آفريد: حجاب قدرت و حجاب عظمت و حجاب منت و حجاب رحمت و حجاب سعادت و حجاب كرامت و حجاب منزلت و حجاب هدايت و حجاب نبوت و حجاب رفعت و حجاب هيبت و حجاب شفاعت، سپس نور محمد صلى الله عليه و آله و سلم را دوازده هزار سال در حجاب قدرت حبس كرد و او مى گفت: «سبحان ربى الاعلى» و در حجاب عظمت يازده هزار سال و او مى گفت: «سبحان عالم السر (و اخفى)» و در حجاب منت ده هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو قائم لا يلهو» و در حجاب رحمت نه هزار سال و او مى گفت: «سبحان الرفيع الاعلى» و در حجاب سعادت هشت هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو دائم لا يلهو» و در حجاب كرامت هفت هزار سال و او مى گفت: «سبحان من هو غنى لا يفتقر» و در حجاب منزلت شش هزار سال و او مى گفت: «سبحان ربى العلى الكريم» و در حجاب هدايت پنج هزار سال و او مى گفت: «سبحان ذى العرش العظيم» و در حجاب نبوت چهار هزار سال و او مى گفت: «سبحان رب العزه عما يصفون» و در حجاب رفعت سه هزار سال و او مى گفت: «سبحان ذى الملك و الملكوت» و در حجاب هيبت دو هزار سال و او مى گفت: «سبحان الله و بحمده» و در حجاب شفاعت هزار سال و او مى گفت: «سبحان ربى العظيم و بحمده» سپس خداى تعالى عز و جل بر لوح ظاهر فرمود كه چهار هزار سال بر آن مى درخشيد سپس آن را بر عرش ظاهر فرمود و بر پايه ى عرش هفت هزار سال ثابت بود تا آن كه خداى عز و جل آن را در صلب آدم عليه السلام قرار داد تا آخر آنچه در «جلد ششم» گذشت پايان نقل از بحار و در اين روايت اسرارى است كه دست آمال ما از رسيدن به آنها كوتاه است و درك اين معانى در خور استعداد ما نيست.
و در حديث معروف از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است كه فرمود: خداى را هفتاد هزار حجاب است از نور و ظلمت كه اگر آن حجابها را بردارد سبحات وجه او تا هر جا كه چشمش به آن مى رسد مى سوزاند «ان لله سبعين الف حجاب من نور و ظلمه لو كشفها لا حرقت سبحات وجهه ما انتهى اليه بصره» و بعضى از بزرگان فرموده اند: كه علما در تاويل اين حديث سخن درازا گفته اند و اجمالش آن كه حجاب در حق تعالى محال است و نمى شود آن را فرض نمود مگر نسبت ببيننده و تحقيق درباره حجب آن است كه طاحب خدا را مقامات است كه هر يك از مقامات پيش از وصول به آن براى سالك حجابى است و مراتب مقامات بى نهايت است پس مراتب حجب نيز غير متناهى خواهد و اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در هفتاد هزار محصورش فرموده است جز به نور نبوت قابل درك نيست يا آن كه مراد از هفتاد، كثرت است كه عدد هفتاد به منزله ى مثلى است براى فزونى، پايان.
و از اين جمله دعا، استفاده مى شود كه روح رئيس فرشتگان موكل بر حجب و ساكنان در حجب است و ظاهر آن است كه يك نفر است كه سر كردگى همه را دارد و محتمل است كه اسم جنس باشد بدين معنى كه ملائكه ى هر حجابى رئيسى داشته باشند.
و درود بر روحى كه او از امر تو است اشاره است به آيه شريفه ى: «و يسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى» از تو مى پرسند كه روح چيست؟ بگو روح از امر پروردگار، من است و ظاهر اين جمله آن است كه روح، مورد سئوال در آيه از فرشتگان است، نه روح انسانى. چنانچه در روايت كافى شريف و على بن ابراهيم و صفار و ديگران است كه به سندهاى صحيح روايت كرده اند. از ابى بصير كه گويد سئوال كردم از امام صادق عليه السلام از آيه شريفه. كه، خداى تعالى مى فرمايد: «و يسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى» فرمود مخلوقى است از جبرئيل و ميكائيل بزرگتر با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود و او با امامان است و او از ملكوت است. و رواياتى ديگر نيز در مقام رسيده است. فصل عليهم و على الملائكه الذين من دونهم من سكان سمواتك و اهل الامانه على رسالاتك
پس درود بفرست بر آنان و بر فرشتگانى كه در رتبه و مقام كمتر از آنانند و از ساكنين آسمانهاى تو هستند.
در روايات بسيارى سخن از كثرت ملائكه رفته است تا آن جا كه فرموده اند خداى تعالى خلقى بيشتر از ملائكه خلق نفرموده است و در روايت «جابر بن عبد الله» است كه گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: در همه ى هفت آسمان بقدر جاى پا و يك وجب و بقدر كف دستى نيست، مگر آن كه فرشته اي ايستاده است و يا فرشته اي در سجده است پس چون روز قيامت شود همه يك زبان مى گويند: «سبحانك ما عبد ناك حق عبادتك الا انا لم نشرك بك شيئا» پاك و منزهى بار الها ما تو را آنگونه كه سزاوار تو است عبادت نكرديم جز اينكه بر تو هيچ شريكى نگرفتيم. «و اهل الامانه على رسالتك» و درود بر فرشتگانى كه به رسالت تو امين اند.
در پاره اي از احاديث قدسيه است كه از حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم روايت مى شود و ايشان از جبرئيل و او از ميكائيل و او از اسرافيل و او از لوح و او از قلم و قلم از خداى تعالى عز و جل و ممكن است كه «اهل الامانه على رسالتك» اشاره باشد به ملائكه اي كه مامورند وظايفى انجام دهند و دستور مى گيرند كه عذابى يا رحمتى بر قومى نازل كنند و يا تدبيرات ديگرى در عالم بوسيله ى آنان انجام مى گيرد. «و المدبرات امرا» فرشتگانى كه از پر كارى ملالتى بر آنان وارد نمى شود و به زحمت خستگى دچار نمى شوند و سستى نمى پذيرند. شهوتها و ميلهاى شخصى آنان را از تسبيح گويى تو مشغول نمى كند كه شهوتى ندارند تا مشغولشان كند (و به اصطلاح سالبه به انتفاع موضوع است) و سهوى كه غفلت بار آورد ندارند تا از تعظيم تو آنان را باز دارد و يا غفلتى كه سهو آورد ندارند تا از تعظيم تو باز مانند. فرشتگانى كه چشمانشان را از شدت خشوع بر قدمهاشان دوخته و نظر به سوى تو نيفكنند و در حديث است كه ملائكه از تابش نور، توان آن ندارند كه ديده به سوى بالا باز كنند و شايد جمله ى «الخشع الابصار فلا يرومون النظر اليك» كنايه از آن باشد كه آنان آنچنان خشوع و خشيت دارند كه معترفند به قصور خودشان و ديده ى بصيرتشان بيش از آن مقدار كمال كه به آنان عطا شده درك نمى كند و طاقت تحمل انوار عظمت را ندارند سرها بزير افكنده و از دير زمان به اميد عطايا و موهبتهاى تو به انتظارند.
صد هزاران همچو موسى مست در هر گوشه اي
رب ارنى گو شده ديدار جويان آمده
