فى دار المقامه التى لا تزول و محل كرامته التى لا تحول
و اين مزاحمت ملائكه و همنشينى انبياء در آن اقامتگاه ابدى و جايگاه عزت هميشگى باشد بهشت موعود را در قرآن شريف نيز «دار المقامه» گفته شده است و اين كه در دعاى شريف با قيد ابديت ياد شده است به اصطلاح قيد توضيحى است نه تقييدى يعنى نه اين است كه بهشت بر دو نوع است ابدى و غير ابدى بلكه اشاره به آن است كه نعمت هاى بهشتى جاويد و هميشگى است و اصولا عالم آخرت همچون عالم دنيا نيست كه فانى و زايل باشد بلكه آن جا عالم بقا است فرقى نمى كند در جانب نعمت و يا نعوذ بالله در جهت عذاب و در آيات قرآنيه و كلمات بزرگان دين به اين نكته فراوان تاكيد شده است قال تعالى: «انما هذه الحيوه الدنيا متاع و الاخره هى دار القرار» و اميرالمومنين عليه السلام فرمايد: «ايها الناس انما الدنيا دار مجاز و الاخره دار قرار فخذوا من ممركم لمقركم» و محتمل است كه «دار المقامه» و محل كرامت عطف تفسير نباشد بلكه هر كدام اشاره به مرتبه اي از مراتب بهشت باشد بدين معنى كه «دار المقامه» به قرينه ى آيه ى شريفه 35 از سوره ى فاطر اشاره به بهشت جسمانى باشد كه بهشت اصحاب اليمين است و در آن سخن از زينت هاى طلايى و لولو و لباس هاى حرير است و «محل الكرامه» اشاره به بهشت عقلانى باشد كه مخصوص مقربين است و در سوره ى قمر به آن اشاره شده و آن جا صحبت از جايگاه راستين و حضور عند رب العالمين و لذت و انس و قرب است «فى مقعد صدق عند مليك مقتدر» از صاحب «عرائس البيان» نقل شده كه، گويد: خداى تعالى در اين آيه ى شريفه مقامات و منازل گروهى از متقين را توصيف مى فرمايد كه دلشان كانون عشق و معرفت به خدا باشد و از ما سوى، بيرون شده باشند به آن منزل هاى عالم شهود و مقامات عنديت، باغهاشان كناره هاى انس و نهرهاشان انوار قدس است خداى تعالى آنان را در بساط قرب و جوار خويش نشانده است. مجلسيانى كه هرگز مورد خشم و قهر قرار نمى گيرند تا تغييرى پذيرد و در حجاب و سترى واقع نمى شود كه زايل شود و به همين جهت آن را جايگاه راستين ناميد، يعنى محل كرامت دائم و قرب قائم و پيوستگى سرمد و نزديكى جاويدان. پايان ترجمه مفسر مذكور. لازم به تذكر است كه اين قبيل برگزيدگان الهى چون داراى نفوسى بودند كه در دار دنيا به فرمان خداى تعالى و تسليم امر او بودند از جنبه ى نفسانى متنعم به انواع لذايذ و نعمت هاى جسمانى بهشت هستند و در عين حال از جنبه ى عقلانى در مقام عنديت مقيم و از لذت انس با محبوبيت برخوردارند و اين دو منافاتى با هم ندارند، چنانچه در همين عالم نيز چنين است با اين كه اين عالم دار تزاحم و تنگناى طبيعت است تا چه رسد به عالم آخرت كه تزاحمى آن جا وجود ندارد و بعضى از ارباب يقين فرموده اند كه تزاحم حتى در بين لذات از يك سنخ هم نيست گوارا باد بر آنان، نعمت هاى گوناگون پروردگارشان.
خبردارى از سالكان طريق
كه باشند در بحر معنا غريق
خود از باده ى عشق باشند مست
ز كونين بر ياد او شسته دست
به سوداى جانان ز جان منفعل
به ذكر حبيب از جهان مشتغل
به ياد حق از خلق بگريخته
چنان مست ساقى كه مى ريخته
نشايد به دارو دوا كردشان
كه كس مطلع نيست بر حالشان
الست از ازل همچنانشان بگوش
به فرياد قالوا بلى در خروش
سحرگه بگريند چندانكه آب
فرو شويد از ديدشان كحل خواب
فرس كشته از بسكه شب رانده اند
سحرگه خروشان و وامانده اند
شب و روز در بحر سودا و سوز
ندانند ز آشفتگى شب ز روز
سلام على ذكر هم بما صبروا و نعم عقبى الدار حمد و سپاس خدايى را كه آفرينش زيبا را براى ما برگزيد، چنانچه فرمايد: «و صوركم فاحسن صوركم» و محتمل است كه مقصود تنها زيبايى صورت و هيكل انسانى نباشد، بلكه مقصود زيبايى در همه ى ابعاد آفرينش انسان چه زيبايى صورت و چه زيبايى سيرت كه آدمى از جهت آفرينش باطنى نيز صدر نشين مسند خلقت است، زيرا تركيب قواى ظاهرى و باطنى به بهترين وجه در انسان انجام گرفته چنانچه آيه ى شريفه: «ثم انشاناه خلقا آخر» كه «فتبارك الله احسن الخالقين» را به دنبال دارد اشاره بدان است. (روايتى لطيف و زيبا): رئيس المحدثين «صدوق» رضى الله عنه در كتاب شريف «خصال» فرمايد: «حدثنا ابوالحسن على بن عبدالله بن احمد الاسوارى» و سند را مى رساند به اينجا كه: «حدثنا ابوالحسن قال حدثنا ابوالحسن قال حدثنا ابوالحسن قال حدثنا الحسن عن الحسن عن الحسن ان احسن الحسن الخلق الحسن» سپس فرموده ابو الحسن اولى محمد بن عبد الرحيم تسترى است و ابو الحسن دوم على بن احمد بصرى تمار است و ابو الحسن سوم على بن محمد وامدى است و حسن اول حسن بن عرفه عبدى است و حسن دوم حسن بن ابى الحسن بصرى است و حسن سوم امام حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام است و بعضى از سنى ها همين روايت را به اين صورت نقل كرده اند: «حدثنا الحسن عن الحسن عن ابى الحسن عن جد الحسن ان احسن الحسن الخلق الحسن» و از جمله ى كسانى كه روايت را به صورت اخير نقل كرده اند «مستغفرى» است در مسلسلاتش و «ابن عساكر» از حسن بصرى و او از امام حسن بن على عليهما السلام.
و اجرى علينا طيبات الرزق
پاكيزه ترين و گواراترين روزى را بطور مستمر براى ما قراردار نه گه گاه، بلكه بطور مداوم كه مفاد كلمه ى (اجرى) است. و ما را به واسطه ى قدرت و تسلط بر همه ى خلق برترى بخشيد:
فكل خليقته منقاده لنا بقدرته و صائره الى طاعتنا بعزته
پس همه ى خلق خدا به قدرت او گردن به فرمان ما دارند و به عزت او فرمانبردار ما هستند. پيشرفت هاى علمى طبيعى كه امروز نصيب بشر گرديده، نمايانگر اين است كه خداى تعالى در نهاد اين جسم خاكى نيرويى عظيم به وديعت گذاشته كه اگر مورد بهره بردارى قرار گيرد دست تملك به كرات آسمانى دراز مى كند چنانچه آيه شريفه: «و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض» و امثال آن ممكن است اشاره به اين معنى داشته باشد. و ممكن است مقصود امام عليه السلام نيروى پيشرفت معنوى و وصول به مرتبه ى ولايت باشد كه در اثر مجاهدات و رياضات شرعيه و تزكيه نفس و عنايت خاص الهى براى انسان حاصل مى شود كه بر همه موجودات عرشى و فرشى سلطنت و ولايت پيدا مى كند و اين معنا با ظاهر عبارت دعا، سازگارتر است مخصوصا با توجه به اين كه دعا از زبان صاحب ولايت كليه صادر شده است و چنانچه در حديث قدسى معروف است: «عبدى اطعنى حتى اجعلك مثلى» بنده ى من مرا اطاعت كن تا تو را مثال خودم قرار دهم و امام صادق عليه السلام فرمود: «العبوديه جوهره كنهها الربوبيه» الحديث. سپاس خدايى را كه در نياز ما را از همه سو بسته جز به سوى خودش. بدان اي عزيز: كه ذات مقدس حضرت حق و قيوم مطلق را احاطه ى قيومى بر همه ى دار وجود است و همه ى ماسوا در حقيقت ذات خود محتاج به او و قائم به او هستند.
زيرنشين علمت كائنات
ما به تو قائم چه تو قائم به ذات
«يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى» و اگر كسى در راه معرفت قدمى راسخ داشته باشد درك مى كند كه قبض و بسط وجود جز به دست قدرت او نيست: «و الله يقبض و يبسط» و ازمه ى امور در آغاز و انجام و مبدا و منتهى به دست مالكيت حق تعالى است واحدى را در دار وجود، قدرت آن نيست كه نيازى را از كسى برطرف كند و آن چه در نظام وجود مشاهده مى شود از اعانت افراد نسبت به يكديگر صورت اعانت حق تعالى است و رفع احتياجات و نيازمنديها بوسيله ى ديگران صورت فعل حق تعالى است و گرنه در حقيقت «لا موثر فى الوجود الا الله» و اين لطيفه ى الهيه در سر تا سر كتاب آسمانى قرآن شريف به چشم مى خورد كه به فرموده ى حضرت امام خمينى قدس سره به جز در قرآن مجيد در ديگر كتب سماويه سابقه، سابقه نداشته و براى اولين بار در اين صحيفه نورانيه الهيه مطرح شده است و آن لطيفه الهيه آن است كه افعال و اعمال كه در دار وجود تحقق مى يابد گاهى در اين كتاب آسمانى مستقيما به خداى تعالى نسبت داده شده و گاهى به اسباب و فواعل ظاهريه ماديه يا معنويه مثلا و از باب نمونه مسئله مرگ و زندگى كه مكرر در مكرر در قرآن شريف بدان اشاره شده است، گاهى به خود ذات مقدس منسوب است كه فرمايد: «الله يتوفى الانفس حين موتها»: خدا جانها را در وقت مرگ مى ستاند و گاهى به فرشته ى موكل بر مرگ جناب عزرائيل عليه السلام فرمايد: «قل يتوفاكم ملك الموت الذى و كل بكم» و گاهى بر فرشتگان و مامورين الهى كه فرمايد: «حتى اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا»: مرگ هر يك از شما كه فرا مى رسد مامورين ما جانش را مى ستاند و يا فرمايد: «الذين تتوفاهم الملائكه» و ديگر آيات شريفه در جايى فرمايد: «قل الله يحييكم ثم يميتكم» بگو: اي پيغمبر الله است كه شما را زنده مى كند و سپس مى ميراند و در جايى «من قتل نفسا فكانما قتل الناس جميعا و من احياها فكانما احيا الناس جميعا»: هر كس يك نفر را بكشد مانند آن است كه همه ى مردم را كشته است و هر كس يك نفر را زنده كند مانند آن است كه همه ى مردم را زنده كرده است و هم چنين درباره ى هدايت و ضلال و ديگر موضوعات مختلفه و اين معنا يكى از رقائق عبوديت است كه تا كسى به مرحله ى توحيد افعالى نائل نشده باشد و از اين اولين مرتبه ى توحيد محروم مانده باشد درك اين لطيف الهيه را نتواند نمود و تا حقيقت توحيد فعلى در قلب جلوه نكند، نمى يابد كه كسى مالك خير و شر و سود و زيان نيست ولى آن را كه خداى تعالى در اين دولت به روى او گشود با امام سجاد عليه السلام هم آهنگ شده و عرض مى كند سپاس خدايى را كه درها را همه به روى خلق بسته است مگر در حاجت به سوى خودش را تا بدين وسيله به شرف عرض حاجت به درگاه رب العزه برسد و عزت عبوديت كه بالاترين عزتها است «و كفى بى عزا ان اكون لك عبدا» در عرض نياز نصيبش شود.
المنه لله كه در ميكده باز است
ما را همه شب بر در او روى نياز است
از وى همه ناز است و غرور است و تكبر
و ز ما همه بى چاره گى و عجز و نياز است
شرح شكن زلف خم اندر خم جانان
كوته نتوان كرد كه اين قصه دراز است
و بنابر آنچه گفته شد معلوم گرديد، كه، ساده نگرى است و كوته نظرى، آن چه در توجيه اين جمله از دعا گفته شده است كه اين نيازمندى تنها در اصل ايجاد وجود است و انحصار احتياج به ذات خداى تعالى تنها در پوشيدن خلعت اصل وجود است و اما در ديگر موارد احتياج، ما به اجزاء مادى و صورى و شرايط و آلات و اسباب محتاج هستيم!! «قل رب زدنى علما»
فكيف نطيق حمده ام متى نودى شكره لا متى
چون چنين است و اين همه فضل و نعمت از جانب خداى تعالى شامل حال ما است پس چگونه ما مى توانيم حمد او را به جاى آوريم و در چه مدت از زمان توانايى آن خواهيم داشت؟ هرگز و هيچوقت سپاس و حمد خدايى را كه ابزار پهن كردن را در وجود ما ساخت و افزار جمع كردن را در ما ايجاد فرمود، كه اعضا و جوارح ما به وسيله ى اعصاب در اختيار ما هستند و قابل انقباض و انبساط.
و متعنا بارواح الحياه
و ما را از ارواحى بهره مند فرمود كه ما به آن ارواح زنده ايم تعبير از جان آدمى با صيغه جمع (ارواح) يا به اعتبار مجموع آدميان است كه به اين اعتبار جانها گفته شده و يا اشاره است، به تعدد ارواح در هر فردى از افراد چنانچه در شرح جمله ى «و جعل لكل روح منهم» به آن اشاره شد و يا اين كه ارواح جمع روح (با فتحه ى راء) به معناى آسايش باشد چنانچه در قرآن شريف است «فاما ان كان من المقربين فروح و ريحان و جنه نعيم» يعنى ما را به لذات و آسايش هايى كه در زندگى هست تمتع بخشيد و بهره مند ساخت.
و اثبت فينا جوارح الاعمال
اعضاء بدن ما را كه با آن ها كارها انجام مى گيرد ثابت و استوار فرمود و غذانا بطيبات الرزق
و با روزيهاى پاكيزه و گوارا ما را تغذيه فرمود.
و اغنانا بفضله و اقنانا بمنه
و ما را با فضل خود بى نياز فرمود و بر ما منت نهاد و ما را سرمايه ى هر سعادت بخشيد پيدا است كه اقتباس از آيه شريفه: (و انه هو اغنى واقنى) مى باشد. سپس ما را فرمان داد تا ميزان فرمان بردارى ما را بسنجد و نهى فرمود تا شكرگزارى ما را بيازمايد در توضيح اين دو جمله از دعاى شريف بى مناسبت نيست كه اشاره اي به معناى اختيار و امتحان الهى بشود پس گوييم: آنچه از آيات متعدده قرآن كريم و احاديث شريفه كه از اهل بيت عليهم السلام رسيده استفاده مى شود اين است كه هر فردى از افراد بشر و لو اين كه در عمرش براى يكبار هم كه شده مورد امتحان و آزمايش قرار مى گيرد از جمله ى آيات آيه ى شريفه: «احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون و لقد فتنا الذين من قبلهم»: آيا مردم چنين پنداشتند كه به صرف آن كه گفتند ما ايمان به خدا آورده ايم رها مى شوند و بر اين ادعا هيچ آزمايششان نكنند و ما امت هايى را كه پيش از ايشان بودند به امتحان و آزمايش آورديم حتى انبياء الهى عليهم السلام در معرض آزمايش قرار گرفتند، همچون آدم و ابراهيم و موسى و سليمان و داود كه داستان آزمايش شان در قرآن شريف آمده است: درباره ى آدم فرمود: «يا بنى آدم لا يفتننكم الشيطان كما اخرج ابويكم من الجنه» اشاره است به آيه شريفه: «فلقنا يا آدم ان هذا عدولك و لزوجك فلا يخرجنكما من الجنه» و هم چنين حضرت ابراهيم عليه السلام كه فرمود: «و اذا بتلى ابراهيم ربه بكلمات» و درباره ى موسى عليه السلام فرمود: «و قتلت نفسا فنجيناك من الغم و فتناك فتونا» و درباره ى سليمان عليه السلام فرمود: «و لقد فتنا سليمان و القينا على كرسيه جسدا ثم اناب» و درباره ى داود عليه السلام فرمود: «و ظن داوود انما فتناه» و هم چنين امت هاى پيشين همه در معرض امتحان بودند مانند: بنى اسرائيل كه فرمود: «فانا قد فتنا قومك من بعدك و اضلهم السامرى» و آيات در اين باره جدا بسيار است كه ذكر همه ى آنها بطول مى انجامد و اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «و الذى بعثه بالحق لتبلبلن بلبله و لتغربلن غربله و لتساطن سوط القدر حتى يعود اسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم و ليسبقن سابقون كانوا قصروا و ليقصرن سباقون كانوا سبقوا» بنابراين امتحان و آزمايش افراد مسلم است و به حكم آيات و اخبار شكى در آن نيست نكته اي كه بايد توجه به آن داشت آن است كه چنانچه قبلا نيز اشاره شد جمعى از «اشاعره» معتقدند كه در كارهاى خدا غرضى و نتيجه اي منظور نيست «ان افعال الله ليست معلله بالاغراض» و در مقابل آنان شيعه ى اماميه و گروهى از سنى ها كه معتزله نام دارند بر خلاف نظر اشاعره قائلند كه كارهاى خدا عبث و بيهوده نيست، و هيچ كارى بدون حكمت از خداى حكيم صادر نمى شود و در همه افعال الله حكمت و مصلحتى هست چنانچه فرمايد: «و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما لا عبين» ما آسمان و زمين و آنچه در ميان آنها است براى بازيچه نيافريديم اين همه كرات لا يتناهى مانند: توپ بازى نيستند كه خلق و رها شده باشند در اين جو «افحسبتم انما خلقناكم عبثا» شما چنين گمان مى كنيد كه ما شما را بيهوده و بدون غرض آفريديم؟ پس بنابراين كه كارهاى الهى بر مبناى مصلحت و حكمت است سوالى پيش مى آيد كه چه حكمتى در آزمايش مردم است و براى چه مصلحتى بشر در معرض امتحان و آزمايش قرار مى گيرد؟ آيا اين آزمايش همچون آزمايش استاد از شاگرد است؟ معلمين در مدارس براى دانش آموزان امتحان دارند تا دانش آموز جدى از شاگرد تنبل تشخيص داده شود امتحان خداى تعالى نمى تواند از اين قبيل باشد زيرا بر همه ى اسرار عالم است و هيچ بر او مخفى نيست تا محتاج به آزمايش باشد علاوه بر آن كه همه مخلوق او هستند و خالق از خصوصيات مخلوق و مصنوع خود آگاه است مهندسى، كه بنايى ساخته و ميكانيكى كه ماشينى اختراع كرده است از محتويات بنا و ماشين آگاهند «الا يعلم من خلق»
- سوال: بنابراين پس معناى آيه ى شريفه كه، خدا مى فرمايد: «احسب الناس ان يتركوا... فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين» (ما آزمايش كرديم تا خدا دروغگويان را از راستگويان معلوم كند) چيست؟ علامه «طباطبائى» قدس سره فرمايد: كه، مقصود از علم در اين آيه، علم فعلى حق تعالى است كه همان واقعيت خارجى اشياء است، زيرا امور خارجيه، خود مرتبه اي از مراتب علم خدا است و اما علم ذاتى حق تعالى پس آن متوقف بر امتحان نيست حتما. پايان سخن علامه قدس سره. ممكن است گفته شود كه حكمت آزمايش روشن شدن حقيقت افراد است لكن نه براى خداى تعالى كه او عالم است و نيازى به امتحان ندارد بلكه براى ديگران زيرا بسيار اتفاق مى افتد كه افرادى خود را در اجتماع طورى جلوه مى دهند كه مردم درباره ى آنان به اشتباه مى افتند و وقتى امتحان پيش مى آيد نقاب ها از چهره ها كنار مى رود و مردم به حقيقت آن شخص پى مى برند تاريخ سراپا گوياى، حال اين گونه افراد است و اين قسمت از تاريخ اگر دقيقا مورد توجه قرار گيرد گذشته از اين كه بسيار شيرين و انس آور است موجب عبرت ديگران نيز هست، چه افرادى در تاريخ اسلام ثبت اند كه همه مرد جهاد و مبارزه و اهل جمعه و جماعت بودند، ليكن با يك امتحان كه پيش آمد مردود شناخته شدند و حتى در انقلاب اسلامى ما از افرادى كه پيشتاز انقلاب بودند و سرمايه گذارى در پيشرفت انقلاب كرده بودند، متاسفانه نتوانستند امتحان خوبى پس بدهند. و چون به رياست مطلوب خود نرسيدند به صفت مخالفين انقلاب پيوستند «عند الامتحان يكرم الرجل اويهان».
خوش بود گر محك تجربه ايد بميان
تا سيه روى شود هر كه در او غش باشد
گاهى ممكن است امتحان بدان منظور باشد كه حقيقت امر بر خود امتحان دهنده روشن شود، زيرا آدمى به خاطر حب نفس او و علاقه اي كه به خويشتن دارد و حب الشى ء يعمى و يصم و محبت چشم و گوش را كور و كر مى سازد عيوب و نقايص را متوجه نمى شود لذا چه بسا كه امر انسان بر خودش مشتبه شود و بگويد: «اين منم طاووس عليين شدم»؟ در اين موقع اگر لطف الهى شامل حال او شود او را در معرض امتحان قرار مى دهد تا از اشتباهى كه درباره ى خود كرده است بيرون بيايد.
داوود رقى از اصحاب امام صادق عليه السلام است مى گويد: در محضر آن حضرت بودم كه، شخصى از خراسان شرفياب شد به نام سهل، پس از عرض سلام و اخلاص شروع كرد به اعتراض بر آن حضرت و عرض كرد: «ما الذى يمنعك ان يكون لك حق تقعد عنه و انت تجد من شيعتك ماه الف يضربون بين يديك بالسيف»؟ عرض كرد آقا چرا در خانه نشسته ايد و حق مسلم خودتان را مطالبه نمى كنيد با اين كه شما امروز از شيعيان خودتان، يكصد هزار شمشير زن داريد كه حاضرند در ركاب شما از حق شما دفاع كنند؟ حضرت بدون آن كه پاسخى به اعتراض مرد خراسانى بدهد دستور فرمود كه تنور خانه را روشن كنند، همين كه تنور مشتعل شد و پر از آتش گرديد فرمود: «يا خراسانى قم فاجلس فى التنور» اي مرد خراسانى! برخيز و در ميان تنور درآ و همانجا بر آتش تنور بنشين «خراسانى» مضطرب شد و هراسناك عرض كرد: «يا سيدى لا تعذبنى بالنار اقلنى اقالك الله» اي آقاى من مگر من چه جسارتى كردم كه مستحق آتش شدم و اگر خطا و جرمى از من سر زده استدعا دارم از تقصير من صرفنظر فرماييد و مرا مشمول عفو خود قرار دهيد، فرمود: مانعى ندارد از دستورى كه دادم تو را معاف داشتم و نمى خواهد داخل تنور بشوى «داوود» گويد: در همين اثنا يكى از اصحاب حضرت صادق عليه السلام به نام هارون مكى وارد مجلس شد و نعلين خود را با انگشت سبابه اش گرفته بود حضرت صادق عليه السلام به او فرمود: نعلين خود را بينداز و در ميان تنور بنشين «فقال له الصادق عليه السلام الق النعل و اجلس فى التنور» او هم بدون تامل گفت به چشم و بديده منت دارم فورا نعلين را از دست بينداخت و در ميان تنور پر از آتش نشست «داوود» گويد: حضرت روى به مرد «خراسانى» كرد و شروع كرد از اوضاع و احوال خراسان صحبت كردن و گزارشاتى مى فرمودند كه گويى در خراسان حضور داشته اند و مدتى بدين گونه صحبت وقت مجلس سپرى شد طبيعى است كه مرد خراسانى چه حالت اضطرابى دارد كه سرنوشت اين تازه وارد در ميان تنور به كجا انجاميد و حضرت صادق عليه السلام گويى به كلى از حال او غفلت فرمود كه چنين گرم صحبت درباره ى خراسان شده است پس از آن كه صحبت حضرت تمام شد به «خراسانى» فرمود: «قم يا خراسانى و انظر ما فى التنور» برخيز و ببين حال تازه وارد در ميان تنور چگونه است؟ «فقام الخراسانى الى التنور فشاهده متربعا» خراسانى برخاست و به كنار تنور آمد با كمال تعجب ديد! هارون مكى چهار زانو در ميان آتش نشسته، گويى در ميان بستر حرير و پرنيان استراحت كرده است. امام صادق عليه السلام با نشان دادن اين صحنه از امتحان، رو به خراسانى كرد و فرمود: در ميان آن صد هزار شمشير زن كه گفتى چند نفر از قبيل اين مرد يافت مى شود؟ «كم تجد بخراسان مثل هذا؟» عرض كرد: يا بن رسول الله به خدا سوگند حتى يك نفر از اين قبيل در تمام خراسان يافت نمى شود «فقال و الله و لا واحدا» فرمود ما در زمانى كه پنج نفر هم پيدا نشود كه بيارى ما برخيزند و ما را پشتيبان و ياور باشند قيام نمى كنيم. ما بهتر مى دانيم كه چه موقع بايد خروج كرد «فقال عليه السلام اما انا لا نخرج فى زمان لا نجد فيه خمسه معاضدين لنا نحن اعلم بالوقت»
غرض از نقل اين حديث كه بطور خلاصه نقل شد اين است، كه احيانا امر بر خود شخص مشتبه مى شود و خيال مى كند مردى است مجاهد فى سبيل الله و در خط امام وقت و گوش به فرمان او است و اين اشتباه با امتحانى كه از او به عمل بيايد برطرف مى شود. بنابراين كه گفته شد ممكن است حكمت آزمايش يكى از دو چيز باشد و يا هر دو و آن عبارت از روشن شدن حقيقت امر بر ديگران و حتى بر خود امتحان دهنده و مويد اين دو حكمت و مصلحت روايتى است كه صاحب مجمع البيان نقل مى كند و آن روايت از حضرت اميرالمومنين و امام صادق عليه السلام است كه آن دو بزرگوار آيه ى شريفه: «فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين» را با ضم ياء و كسره ى لام در يعلمن قرائت فرموده اند كه در اين صورت به معناى اعلام خواهد بود و شاهد بر آنچه گفته شد. در اينجا نكته ى ديگرى است كه شايد در همه ى موارد آزمايش ها و يا در اكثرشان اين مصلحت وجود داشته باشد و آن اين كه، در نتيجه ى آزمايش سعيد از شقى و مطيع از عاصى و كامل از ناقص تميز ذاتى پيدا كنند نه علم به تميز كه درباره ى حق تعالى محال باشد كه تحصيل حاصل خواهد بود و اين مطلب را با مثالى توضيح مى دهيم: ما در خارج مى بينيم كه امتحان بر دو گونه است: يك وقت از قبيل امتحان استاد از شاگرد است تا حد علمى آن دانش آموز براى استاد يا براى خود دانش آموز و يا براى ديگران معلوم گردد كه گفتيم اين نوع امتحان درباره ى حق تعالى نسبت به بندگان در بعد علم الهى معنا ندارد، ليكن در بعد علم ديگران مانعى ندارد و يك وقت امتحان و آزمايش، نه از قبيل امتحان استاد از شاگرد است بلكه از باب امتحان و آزمايش زرگر است از زر كه آن را در بوته ى آزمايش مى گذارد تا عيار آن معلوم شود در اين نوع امتحان هر چند عيار آن زر معلوم مى شود، ليكن در عين حال خود زر نيز تصفيه مى شود و از غش خالى مى شود و از نقص به كمال مى رود و اين نوع امتحان است كه به حكم رحيميت حق تعالى و فياض مطلق بودنش لازم است كه همواره در ميان خلق باشد (آزمايش تا قيامت، دائم است) و اين نوع از آزمايش مضمون بسيارى از آيات و روايات است و از جمله ى آيات آيه شريفه ى: «و لنبلونكم بشى ء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرين» و البته ما شما را به سختى هايى از قبيل ترس و گرسنگى و كمبود در مال و جان و... آزمايش مى كنيم و مژده بده كسانى را كه در اين سختيها صابر و شكيبا هستند تا آن كه فرمايد: «اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمه و اولئك هم المهتدون» آن گروهند كه به آنان درودها است از جانب پروردگارشان و رحمت خاص و آنها خود هدايت يافتگانند اين كه، خداى تعالى صلوات و رحمت خاص خود را براى كسانى كه در گرفتاريها شكيبايى دارند قرار داده، نه از اين باب است كه ثوابى تعبدى براى صبر باشد بلكه ظاهرا معنايش و الله العالم آن است كه صبر و شكيبايى در اين گونه آزمايش ها در انسان قابليت و استعدادى ايجاد مى كند كه صلوات و رحمت خاص شامل او مى شود (دقت شود.)
و از اين نقطه نظر است كه بلاء براى مومنين همواره بلاء خوب و حسن است «و ليبلى المومنين بلاء حسنا» و به آنچه گفته شد اشاره مى فرمايد آيه ى شريفه: «و ليمحص الله الذين آمنوا و يمحق الكافرين»: و تا آن كه اهل ايمان را از هر نقص و عيب پاك و كافران را محو و نابود گرداند و اين آيات مخصوصا آيه ى آخرى تقريبا بطور صريح، همان را افاده مى كند كه ما در حكمت امتحان گفتيم و اين كه آزمايش خلق از قبيل آزمايش زر در بوته ى آزمايش باشد و اما اخبار در اين باره جدا بيش از آن است كه در اين جا ذكر كنيم فقط يك روايت به عنوان نمونه و تيمنا مى آوريم و آن اين كه اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «لا تفرح بالغناء و الرخاء و لا تغتم بالفقر و البلاء فان الذهب يجرب بالنار و المومن يجرب بالبلاء»: بثروت و آسايش فرحناك و شادان مباش و از فقر و گرفتارى هم غمناك مشو كه، طلا با آتش تجربه مى شود و مومن با بلا. و توجيهى كه درباره ى امتحان و آزمايش گفته شد در اشعار و كلمات بزرگان از عرفا نيز فراوان ديده مى شود مولانا گويد:
پوست از دارو بلاكش مى شود
چون اديم طائفى خوش مى شود
ورنه تلخ و تيز ماليدى بر او
گنده گشت و ناخوش و ناپاك بو
آدمى را نيز چون آن پوست دان
از رطوبتها شده زشت و گران
تلخ و تيز و مالش بسيار ده
تا شود پاك و لطيف و بافره
ور نمى تانى رضا ده اي عيار
كه خدا رنجت دهد بى اختيار
كه بلاى دوست تطهير شماست
علم او بالاى تدبير شماست
چون صفا بيند بلا شيرين شود
خوش شود دارو چو صحت بين شود
برد بيند خويش را در عين مات
پس بگويد اقتلونى يا ثقات
و خلاصه سخن آن كه در ابتلاء، مصالحى وجود دارد كه عمده اش عبارت است از امتياز يافتن اشخاص از يكديگر نه علم به امتياز كه آن از حق تعالى ازلى است و نيازى به آزمايش ندارد و بر مبناى همين حكمت است كه در احاديث آمده است: «ان اشد الناس بلاء الانبياء ثم الاولياء ثم الامثل فالامثل»:
زين سبب بر انبيا رنج و شكست
از همه خلق جهان افزونتر است
تا ز جانها جانشان شد زفت تر
كه نديده آن بلا قومى دگر
حضرت امام خمينى قدس سره را كلامى، است در شرح روايتى از «كافى» شريف كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: در كتاب على عليه السلام است كه: «ان اشد الناس بلاء النبيون ثم الوصيون ثم الامثل فالامثل»: «گرفتارترين مردم پيامبرانند و سپس اوصياى پيامبران و سپس هر كس كه بيشتر به آنان مى ماند» و ما به ذكر آن در اين جا متبرك مى شويم ايشان مى فرمايند: بدان كه پيش از اين مذكور شد كه هر عملى كه از انسان صادر مى شود بلكه، هر چه در ملك بدن واقع شود و متعلق ادراك نفس شود از آن يك نحو اثرى در نفس واقع شود چه اعمال حسنه باشد يا سيئه كه از اثر حاصل از آن ها در لسان اخبار (به نكته ى بيضاء) و نكته سوداء تعبير شده و چه از سنخ لذائذ باشد يا سنخ آلام باشد مثلا: از هر لذتى كه از معلومات يا مشروبات يا منكوحات و جز آنها انسان مى برد در نفس اثرى از آن واقع مى شود و ايجاد علاقه و محبتى در باطن روح نسبت به آن مى شود و توجه نفس به آن افزون مى شود و هر چه در لذائذ و مشتهيات بيشتر غوطه زند علاقه و حب نفس به اين عالم شديدتر گردد و ركون و اعتمادش بيشتر شود و نفس تربيت شود و ارتياض پيدا كند به علاقه ى به دنيا و هر چه لذائذ در ذائقه اش بيشتر شود، ريشه ى محبتش بيشتر گردد و هر چه اسباب عيش و عشرت و راحت فراهم تر باشد درخت محبتش محكمتر گردد و هر چه توجه نفس به دنيا بيشتر گردد به همان اندازه از توجه به حق و عالم آخرت غافل گردد. چنانچه اگر ركون نفس به كلى به دنيا شد و وجهه ى آن مادى و دنياوى گرديد سلب توجه از حق تعالى و دار كرامت او به كلى گردد «و اخلد الى الارض و اتبع هواه» شود پس استغراق در بحر لذائذ و مشتهيات قهرا حب به دنيا آورد و حب به دنيا تنفر از غير آن آورد و وجهه ى به ملك غفلت از ملكوت آورد چنانچه به عكس اگر انسان از چيزى بدى ديد و ادراك الم و ناملايمات كرد صورت آن ادراك در نفس ايجاد تنفر نمايد و هر چه آن صورت قويتر باشد آن تنفر باطنى بيشتر گردد چنانچه اگر كسى در شهرى رود كه در آن جا امراض و آلام بر او وارد شود ناملايمات خارجى و داخلى بر او رو آورد قهرا از آن جا متنفر و منصرف شود و هر چه ناملايمات بيشتر باشد انصراف و تنفر افزون شود و اگر شهر بهترى سراغ داشته باشد كوچ به آن جا كند و اگر نتواند به آنجا حركت كند و علاقه به آن جا پيدا كند و دلش را به آن جا كوچ دهد، پس اگر انسان از اين عالم هر چه ديد بليات و آلام و اسقام و گرفتارى و امواج فتنه ها و محنتها بر او رو آورد قهرا از آن متنفر گردد و دلبستگى به آن كم شود و اعتماد بر آن نكند و اگر به عالم ديگرى معتقد باشد و فضاى وسيع خالى از هر محنت و المى سراغ داشته باشد قهرا به آن جا سفر كند و اگر سفر جسمانى نتواند كند سفر روحانى كند و دلش را به آن جا فرستد و واضح است كه، تمام مفاسد روحانى و اخلاقى و اعمالى از حب به دنيا و غفلت از حق تعالى و آخرت است و حب به دنيا سر منشا هر خطيئه است. چنانچه تمام اصلاحات روحانى، نفسانى، اخلاقى و اعمالى از توجه به حق و دار كرامت آن و از بى علاقگى به دنيا و عدم ركون و اعتماد به زخارف آن است، پس معلوم شد از اين مقدمه كه حق تعالى، عنايت و الطافش به هر كس بيشتر باشد و مراحم ذات مقدس شامل حال هر كس زيادتر باشد او را بيشتر از اين عالم و زخارف آن پرهيز دهد و امواج بليات و فتن را بر او بيشتر متوجه فرمايد تا آن كه روحش از اين دنيا و زخارف آن منصرف و منزجر گردد و به مقدار ايمانش رو به عالم آخرت رود و وجهه ى قلبش متوجه به آن جا گردد و اگر نبود براى شدت ابتلاء كمل مگر همين يك جهت هر آينه كفايت مى كرد و در احاديث شريفه اشاره به اين معنى دارد: «محمد بن يعقوب» باسناده عن ابى جعفر عليه السلام قال ان الله تعالى ليتعاهد المومن بالبلاء كما يتعاهد الرجل اهله بالهديه من الغيبه و ليحميه الدنيا كما يحمى الطبيب المريض»: حضرت باقر عليه السلام فرمايد: همانا خداى تعالى هر آينه تفقد كند مومن را به بلا، چنانچه تفقد كند مردى عيال خود را به هديه از سفر و هر آينه پرهيز دهد او را از دنيا، چنانچه پرهيز دهد طبيب مريض را و در حديث ديگر نيز به همين مضمون وارد است و گمان نشود كه محبت حق و شدت عنايت ذات اقدس به بعضى بندگان (نعوذ بالله) جزاف و بى جهت است، بلكه هر قدمى كه مومن و بنده ى خدا به سوى او بردارد عنايت حق، با او متوجه شود و اسباب قدم ديگرى را فراهم فرمايد. و در حديث است كه اگر بنده وجبى به سوى حق رود و به او نزديك شود حق تعالى به قدر ذراعى به او نزديك شود. مثل مراتب ايمان و تهيه ى اسباب توفيق، مثل انسانى است كه با چراغى در راه تاريك حركت كند هر قدمى كه بردارد جلو او روشن گردد و راهنمايى براى قدم ديگر نمايد، هر قدمى كه انسان به سوى عالم آخرت بردارد راه، روشنتر شود و عنايات حق به او بيشتر گردد و اسباب توجه به عالم قرب و تنفر از عالم بعد را فراهم نمايد...
امام بزرگوار قدس سره در ادامه ى فرمايش شان فرمايند: ديگر از نكات شدت ابتلاء به بندگان خاص، اين است كه آن ها در اين ابتلا و گرفتاريها به ياد حق افتند و مناجات و تضرع در، درگاه قدس ذات مقدس نمايند و مانوس با ذكر و فكر او گردند و طبيعى اين نوع بنى الانسان است كه در وقت بليات تشبث به هر ركنى كه احتمال نجات در آن دهند پيدا مى كنند و در وقت سلامت و راحت، غفلت از آن پيدا مى كنند و چون خواص ركنى، جز حق سراغ ندارند بدان متوجه شوند و انقطاع به مقام مقدس او پيدا كنند و حق تعالى از عنايتى كه به آنها دارد خود سبب انقطاع را فراهم فرمايد گر چه اين نكته، بلكه نكته سابقه نسبت به انبياء و اولياى كمل درست نيايد، چه كه آنها مقامشان مقدس تر از آن است و قلبشان محكمتر از آن است كه به اين امور علاقه به دنيا پيدا كنند يا در توجه و انقطاعشان به حق فرقى حاصل شود، و تواند بود كه انبياء و اولياى كمل چون نور باطنى و مكاشفات روحانى يافته اند كه، حق تعالى به اين عالم و زخارف آن نظر لطف ندارد و دنيا و هر چه در او است خوار و پست است در پيشگاه مقدس او، از اين جهت اختيار كردند فقر را بر غنا و ابتلا را به راحتى و بليات را به غير آنها چنانچه در احاديث شريفه شاهد بر اين معنى هست. در حديث است كه جبرئيل كليد خزاين ارض را در حضور خاتم النبيين صلى الله عليه و آله و سلم آورد و عرض كرد در صورت اختيار آن از مقامات اخروى شما نيز چيزى كم نشود حضرت براى تواضع از حق تعالى قبول نفرمود و فقر را اختيار فرمود... و در حديث است كه حق تعالى از وقتى كه عالم اجسام را خلق فرموده، به آن نظر لطف نفرموده است (پايان آنچه در نظر بود از نقل كلام امام قدس سره). نويسنده گويد: نكته اي را كه، حضرت امام قدس سره اخيرا به آن اشاره فرمودند از اسرار محبت است و تا كسى قدم به وادى حب نگذارد، درك اين نكته را بطور كامل نتواند كرد كه عاشق نمى تواند چيزى را كه محبوب و معشوق به آن علاقه ندارد دوست داشته باشد. در اين رابطه روايتى لطيف تر از نسيم سحر، به نظر نويسنده رسيده است كه، تقديم خوانندگان اهل محبت مى شود روايت از امام صادق عليه السلام است، فرمود: اميرالمومنين با جمعى از يارانش نشسته بود كه قدحى فالوده به عنوان هديه به ايشان تقديم شد، حضرت به ياران فرمود: مشغول خوردن شويد ياران دست ها به طرف قدح بردند خود آن حضرت نيز دست خويش دراز كرد، كه از پالوده بردارد ولى دوباره دست مبارك را پس كشيد! ياران عرض كردند يا اميرالمومنين ما را دستور فرموديد كه دست ها به طرف فالوده دراز كنيم ما نيز امتثال كرديم خودتان نيز دست آورديد ولى دوباره پس كشيديد؟ فرمود: اين خاطره در من پديد آمد كه رسول الله از اين پالوده تا در دنيا بود ميل نفرموده است لذا من نيز رغبت به خوردنش نكردم. متن حديث: «بينا اميرالمومنين فى نفر من اصحابه اذ اهدى له طست خوان فالوذج، فقال لاصحابه مدوا ايديكم فمدوا ايديهم و مديده ثم قبضها فقالوا يا اميرالمومنين امرتنا ان نمد ايدينا فمددناها و مددت يدك ثم قبضتها؟ فقال عليه السلام: انى ذكرت ان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم لم ياكله فكرهت اكله».
غير على كس نكرد خدمت احمد
غم خور موسى نبود الا هارون
صورت انسانى و صفات خدايى
سبحان الله از اين مركب معجون!
محدث «قمى» كه، رحمت و رضوان خدا بر او باد، در كتاب نفيس «سفينه البحار» پس از آنكه اين روايت زيبا را، در باب زهد اميرالمومنين نقل مى كند مى فرمايد: اين كار اميرالمومنين مرا به ياد كارى انداخت كه از فرزندش عباس عليه السلام روز عاشورا سر زد كه وقتى وارد شريعه ى فرات شد و كفى از آب برداشت همين كه نزديك لبهايش رسيد «ذكر عطش الحسين و اهل بيته فرمى الماء و لم يشرب مع عطشه قطره من الماء» به ياد تشنگى برادرش حسين و اهل بيت حسين افتاد پس آب را از كف ريخت و با اين كه تشنه بود يك قطره آب ننوشيد. سپس اشعارى بدين مناسبت ذكر مى كند. و از جمله ى اسرار ابتلاء مومنين و اولياء خدا آن است كه در بعضى از اخبار بدان اشاره شده است و آن اين كه براى بعضى از افراد در نزد خداى تعالى مقامى است كه جز با ابتلا بدان نمى رسند، چنانچه درباره ى حضرت ابى عبد الله عليه السلام رسيده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به او فرمود: «ان لك عندالله درجه لا تنالها الا بالشهاده» همانا براى تو در نزد خداى تعالى درجه اي است كه جز با شهادت به آن درجه نايل نتوانى شد و اين اجمال را تفصيلى است كه ما در جلد دوم تفسير شرح آن را داده ايم هر كس طالب است به تفسير آيه ى شريفه: «فاما الانسان اذا ما ابتلاء ربه» از سوره و الفجر نوشته اين ناچيز مراجعه نمايد.
- سوال: با آنكه اطاعت عبارت است از گردن نهادن به دستورات الهى خواه امر باشد، خواه نهى و مقتضاى اين معنا آن است كه آزمايش در هر دو مورد (امر و نهى) امكان پذير باشد، چرا در جمله ى دعاى شريف تنها امر خدا آزمايش در جهت اطاعت منظور شده و نهى را اختصاص به آزمون شكر داده است؟
ممكن است در پاسخ اين سئوال گفته شود كه چون معناى، شكر در لسان عرف آن است كه آدمى هر نعمتى را كه خداى تعالى به او عطا فرموده در همان مورد صرف كند كه آن نعمت بدان جهت داده شده است، مثلا: گوييم كه خداى تعالى دست را به انسان مرحمت كرده تا حوائج شخصى و نوعى را، با آن انجام دهد و گره از كار خود و ديگران بگشايد، نه آنكه حقى را غصب كند و مظلومى را آزار دهد پس شكر نعمت دست به اين است كه در مصرف خود صرف شود و اگر خلاف كرد و تعدى به حق غير نمود و يا سيلى بر مظلومى زد شكر نعمت، دست را به جاى نياورده است پس نهى از تعدى و از غصب مال مردم و از سيلى زدن بر مظلوم زمينه ساز شكر است كه اگر امتثال آن نهى را نمود شكر نعمت به جاى آورده و اگر مخالفت نهى كرد كفران نعمت نموده است. پس درست است كه، بگوييم نواهى الهيه به منظور آزمايش شكر است و شايد به اين معنى اشاره فرموده باشد، امام صادق عليه السلام كه، فرموده است: «شكر النعمه اجتناب المحارم» (شكر نعمت عبارت است از دورى جستن از كارهاى حرام)
