فخالفنا عن طريق امره و ركبنا متون زجره
ولى ما به جاى آن كه در مقابل آن همه، نعمت هاى بيكران سر اطاعت فرود بياوريم و به شكر نعمت قيام كنيم نافرمانى و ناسپاسى كرديم از راهى كه پروردگار، به سلوك آن راه امر فرموده بود، اعراض كرديم و در كوره راهها كه در قانون الهى ممنوع العبور اعلام شده بود قدم نهاديم. نكته اي در اين قسمت از دعا هست كه قابل توجه است و آن اين كه، راه سلوك اوامر الهيه با صيغه ى مفرد (طريق) آمده و راههاى، قدغن شده با صيغه ى جمع (متون كه جمع متن به معناى تپه ماهور است)
شايد از آن جهت باشد كه راه نجات و صراط مستقيم، يك راه بيش نيست بر خلاف راههاى ضلال و گمراهى، كه انواع و اقسام و شعب مختلفى دارد و به همين نكته در آيه شريفه، نيز اشاره شده است: «و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله»: اين است راه راست من پيروى آن كنيد و از راههاى ديگر كه موجب پراكندگى و پريشانى شما است و جز راه خدا است متابعت نكنيد. و در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه آن حضرت خطى كشيدند و فرمودند: اين راه رشد و نجات است سپس از راست و چپ آن خط، خطوطى را كشيدند سپس فرمودند: اينها راههايى است كه، بر سر هر راهى از آنها شيطانى است، كه دعوت بر آن راه مى كند! آنگاه همين آيه شريفه را تلاوت فرموند، «روى ان النبى صلى الله عليه و آله و سلم خط خطا ثم قال هذا سبيل الرشد ثم خط عن يمينه و شماله خطوطا ثم قال هذه سبل على كل سبيل منها شيطان يدعوا اليه ثم تلا قوله تعالى و ان هذا صراطى مستقيما الايه» و شايد در آيه شريفه «و جعل الظلمات و النور» نيز اشاره اي به اين مطلب باشد.
فلم يبتدرنا بعقوبته و لم يعاجلنا بنقمته
ولى خداى تعالى به جزاى نافرمانى ما مبادرت به عقابش نفرمود و شتابى در كيفر ما نكرد و اگر مى كرد حق و عدل بود چنانچه فرمايد:
«و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم اجلهم»: اگر خدا به عقوبت كار زشت مردم به مانند كار خير تعجيل مى فرمود مردم همه محكوم به مرگ و هلاك مى شدند و لكن مهر و عطوفت الهى و نيز حكمت و مصلحتش چنين اقتضا مى كند كه به آنان مهلت داده شود و شتابى در كار كيفرشان نشود كه شتاب آن را سزد كه بترسد كار از دست برود «انما يعجل من يخاف الفوت» خدايى كه بندگانش همواره در قبضه قدرت او هستند چرا تعجيل فرمايد بلكه تاخير مى اندازد، باشد كه باز گردند و ايمان آورند و توبه كنند يا اگر افرادى مومن در نسل آنها هست ضايع نشود.
بل تانانا برحمته تكرما و انتظر مراجعتنا برافته حلما
بلكه به حكم رحمت بى منتهايش از رهگذر كرم و بزرگوارى تانى و بى شتابى فرمود و به مقتضاى رافت و مهربانى اش حلم و بردبارى ورزيد و منتظر بازگشت ما شد. نويسنده گويد: چون در اين جمله از دعا، سخن از عجله نكردن حضرت حق و تانى و انتظار مراجعت بندگان رفته است بى مناسبت نيست در توضيح اين كه اين گونه صفات چگونه به خداى تعالى نسبت داده مى شود با آن كه ساحت مقدسش دور از هر گونه عارض است اشاره اي بشود، پس گوئيم: يكى از مراتب اعتقادى، اعتقاد به توحيد در صفات حق تعالى است «معتزله» و «اشاعره» كه دو گروه اسلامى هستند درباره ى صفات حق تعالى دو عقيده ى مخالف هم دارند به دين معنى كه «معتزله» معتقد به توحيد در صفات هستند ولى «اشاعره» آن را منكرند: معتزله عقيده ى خود را درباره ى توحيد اين چنين توجيه مى كنند: كه، اعتقاد به صفات متعدد از قبيل: علم و قدرت و حيات و اراده و ديگر صفات ثبوتيه حق تعالى لازمه اش آن است كه در ذات خداى تعالى كثرت راه يابد و لازمه ى كثرت در ذات حق تعالى وجود تركيب است. بنابراين براى آن كه با مشكل كثرت در ذاتى كه مجرد محض و بسيط على الاطلاق است، روبرو نشويم ناچاريم همه ى آن صفت ها را به يك صفت برگردانيم و آن يك صفت يا علم است يا قدرت يا حيات. و از طرفى ديدند قائل شدن به وجود، حتى يك صفت در ذات بارى تعالى، هر چند ما را از محذور كثرت صفاتى رها مى سازد ولى مشكل لزوم تركيب در ذات حق (از ذات و صفت) همچنان باقى است زيرا حكم صفت اين است كه غير از موصوف است و مفهوم و معناى صفت آن است كه ذات، به آن صفت متصف است، چنانچه اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «لدلاله كل صفه انها غير الموصوف» (هر صفتى با زبان ذات خود مى گويد كه من غير از موصوف هستم) و همين غيريت است كه ما را با مشكل تركيب مواجه مى كند و ناچاريم بگوييم كه ذات با اين صفت تركيب يافته است. بنابراين به خاطر رهايى از بند، اين اشكال آن يك صفت را نيز انكار كردند و در حقيقت همه ى صفات حق تعالى را يكباره منكر شدند و گفتند: معناى اين كه خداى تعالى داراى صفاتى است و متصف به صفاتى است آن است كه ذاتش جانشين صفاتش مى باشد و متمسك به مثل معروف شدند: «خذ الغايات و اترك المبادى» يعنى نتيجه و غايت را داشته باش و مقدمات و مبادى را رها كن. پس اگر مى گوييم كسى داراى صفاتى است، بدان منظور است كه نتيجه آن صفت براى او حاصل است مثلا اگر مى گوييم، قادر است بدان معنى است كه كارهاى معينى را انجام مى دهد و اگر مى گوئيم. شنوا است بدان معنى است كه از سخنان ما آگاهى دارد و امواج صدا را درك مى كند و هم چنين ديگر صفات. حال اگر ما گفتيم كه ذات حق تعالى بر همه ى اشياء علم دارد و همه اشياء نزد ذات مقدس مكشوف است و بر همه صداها علم دارد و همه كارها را انجام مى دهد، ضرورتى ندارد كه صفتى براى حق تعالى اثبات كنيم عمده نتيجه ى صفات است كه حاصل است خواه آن صفت به عنوان صفت بودن وجود داشته باشد يا نه از اين جهت شعار «معتزله» توحيد صفات و بلكه نفى صفات شد در حالى كه شعار «اشاعره» كثرت صفات بود و علاوه بر اين، اشاعره و معتزله، در موضوع ديگرى هم با هم اختلاف دارند و آن اينكه «اشاعره» با اين كه كثرت صفات را قائلند توحيد «افعالى» را نيز معتقدند، يعنى مى گويند: «لا موثر فى الوجود الا الله» (هيچ موثرى در عالم وجود به جز خداى تعالى نيست) هر اثرى كه مشاهده مى شود از موثر ظاهرى نيست، بلكه موثر حقيقى خدا است به مثل اگر ما مى بينيم كه آتشى چوبى را مى سوزاند، آن نه آتش است كه مى سوزاند بلكه خداى تعالى است كه، هنگام نزديك شدن اين دو موجود (يعنى آتش و چوب) به يكديگر در چوب احتراق را ايجاد مى كند و اگر اين تاثير خدايى نباشد آتش و سنگ و چوب فرقى با هم ندارد و همگى موجودات بى اثرى هستند و براى توضيح اين گفتار مثلا در داستان حضرت ابراهيم عليه السلام و آتش نمرودى اين نبود كه خداى تعالى آتش را سرد كرد و اثر سوزاندن را از آتش گرفت كه آتش چنين اثرى نداشت بلكه در آن حال اثر سوزاندن را كه فعل خودش بود، ايجاد نكرد!! پس در حقيقت دو قول درباره ى توحيد داريم كه، يكى را «معتزله» قاتل است و ديگرى را «اشاعره»، معتزله به توحيد در صفات قاتل است آن هم توحيد به اين معنى كه صفات هفتگانه ثبوتيه را يكى مى كند و در آن يكى هم ذات را نايب مناب آن مى داند از باب (خذ الغايات و اترك المبادى) و اين عقيده در توحيد در جانب تفريط است چنانچه حضرت امام خمينى قدس سره فرموده است و اشاعره در صفات به فرموده ى حضرت امام خمينى قدس سره جانب افراط را گرفته و قاتل به تعدد صفات و كثرت شده اند و ليكن در افعال قاتل به توحيد هستند و مى گويند يك خالق و يك موثر بيش در جهان نداريم و آن خداى تعالى است و لذا تاثير علتهاى ديگر اين جهان را هم انكار دارند، چنانچه توضيح داده شد ولى معتزله مى گويند لازمه ى اين سخن اعتقاد به جبر است و آن هم باطل است چون موجب بطلان ثواب و عقاب و بيهوده بودن بعثت پيامبران و فرو فرستادن كتابهاى آسمانى است به تفصيلى كه در محل خود بيان شده است، بلكه معتقدند كه هر فاعلى در فعل خودش مستقل است پس معلوم شد كه هر دو گروه معتزله و اشاعره به دور از صواب رفته و يكى در حد افراط و ديگرى در حد تفريط قرار گرفته اند و قولى كه در حد متوسط قرار گرفته و دور از افراط و تفريط است، آن است كه ما نه مانند معتزله از ترس لزوم تركيب يك باره منكر صفات بشويم و نه مانند اشاعره آشفته گويى كنيم و بگوييم خداوند را صفات زائد بر ذات است و قيامش با ذات قيام حلولى است همچون علم ما كه زائد بر ذات ما است، يعنى ذات ما غير از علم ما است و علم ما با ذات ما قائم است به قيام حلولى با اين تفاوت كه علم ما حادث است و زائد بر ذات ما ولى علم خداى تعالى قديم است و زائد بر ذات او، بلكه بايد بگوييم كه خداى تعالى همه صفات كمال و جمال را دارا است، ولى نه به نحوى كه تركيب لازم آيد بلكه صفاتش عين ذات او است: «كمال التوحيد نفى الصفات عنه» و اين به دليل آنكه او تعالى و تقدس صرف الوجود است و همه ى كمالات به وجود باز مى گردد و هر كجا وجود هست كمالات وجود از حيات و علم و قدرت، نيز وجود دارد منتهى متناسب با نحوه ى وجود آن موجود اگر وجود جسمانى است صفات او نيز متناسب با جسم است و اگر عقلانى است، متناسب با عقل و اگر نفسانى است، متناسب با نفس و هر چه وجود عاليتر و قويتر، صفات كمالش نيز به همان نسبت عاليتر و قويتر خواهد بود و از همين راه، يعنى تلازم وجود با كمال، توجيه مى شود تسبيح همه موجودات و هر آنچه در آسمانها و زمين است، چنانچه در آيات متعدده ى قرآن به آن تصريح شده است و به فرموده ى عارف رومى:
سنگ، احمد را سلامى مى كند
كوه، يحيى را پيامى مى كند
جمله ى ذرات عالم در نهان
با تو مى گويند روزان و شبان
ما سميعيم و بصير و باهشيم
با شما نامحرمان ما خامشيم
چون شما سوى جمادى مى رويد
محرم جان جمادان كى شويد؟
از جمادى در جهان جان شويد
غلغله ى اجزاى عالم بشنويد
فاش تسبيح جمادات آيدت
وسوسه ى تاويلها بزدايدت
نطق آب و نطق خاك و نطق گل
هست محسوس حواس اهل دل
پس هر چند وجود، خالص تر گردد قهرا علم و حيات و بقيه ى كمالات در آن خالص تر و بيشتر خواهد بود تا برسد به صرف الوجود كه صرف الكمال و كمال محض است و به عبارت ديگر حقيقه الوجود نه ملازم با كمال است بلكه خود، عين الكمال است زيرا طبق برهانى كه حضرت امام خمينى قدس سره به آن اشاره فرموده اند كمال نمى تواند نه به ماهيت برگردد، زيرا ماهيت پيراسته از وجود و عدم است «و من حيث هى ليست الاهى» و نه مى تواند به عدم برگردد كه محال است عدم مبدا كمال باشد پس قهرا مرجع همه كمالات به وجود است و وجود هر جا باشد كمال همانجاست گر چه بحث قدرى طولانى شد و ليكن چون مفيد بود و شيرين نتوانستم بگذرم و ناگفته اش بگذارم. سپاس خدايى را كه ما را به توبه اي رهنمون شد كه تنها فضل او بود كه چنين توبه اي را بر ما مقرر فرمود و اگر ما در تعداد فضل او جز همين توبه را به شمار نياوريم خواهيم ديد كه زيباترين آزمون را فرموده و احسان جليلى بر ما روا داشته و فضل بزرگى در حق ما، فرموده است. زيرا با پيشينيان از ما درباره ى توبه اين رفتار نداشت.
لقد وضع عنا ما لا طاقه لنا به و لم يكلفنا الا وسعا و لم يجشمنا الا يسرا
عمل طاقت فرسا را در توبه از ما برداشت و ما را به آنچه در وسع ما است و به آسانى مى توانيم آنرا انجام دهيم واداشت، شايد اشاره باشد به آنچه در آيه ى شريفه است: «ربنا و لا تحمل علينا اصرا كما حملته على الذين من قبلنا ربنا و لا تحملنا ما لا طاقه لنا به» و نيز اشاره باشد به آنچه درباره بنى اسرائيل نقل شده كه اگر گناهى مرتكب مى شدند توبه شان آن بود كه از جان خود بگذرند و همچون قصاص خون ديگران مى بايست، به كفاره گناهانشان خونشان ريخته شود، چنانچه احتمال مى رود آيه ى شريفه نيز اشاره به همين باشد كه، مى فرمايد: «و اذ قال موسى لقومه يا قوم انكم ظلمتم انفسكم باتخاذكم العجل فتوبوا الى بارئكم فاقتلوا انفسكم ذلكم خير لكم عند بارئكم فتاب عليكم انه هو التواب الرحيم»: ياد كنيد وقتى را كه موسى به قوم خود گفت اي قوم! من، شما محققا ظلم به نفس خود كرديد كه گوساله پرستى را اختيار نموديد پس توبه كنيد به سوى آفريدگارتان و به كيفر جهالت خودتان را بكشيد كه در پيشگاه آفريدگارتان اين بهترين كار است پس خداى تعالى توبه ى شما را پذيرفت كه خداوند توبه پذير و مهربان است. و در روايت است كه چون موسى عليه السلام پيام خداى تعالى را به بنى اسرائيل ابلاغ كرد آنان پذيرفتند بامداد روز معينى همه غسل كرده و كفن پوشيده آماده از براى كفاره ى گناه خود شدند باشد كه توبه شان پذيرفته شود در اين هنگام هارون با دوازده هزار نفر از بنى اسرائيل كه گوساله پرستى نكرده بودند شمشير به دست، حاضر شدند و پس از آن كه موسى از توابين عهد و پيمان گرفت كه پايدارى كنند و از تصميم توبه باز نگردند و نيز خداى تعالى ابر سياهى را فرستاد كه فضا را تاريك كرد تا كسى، كسى را نشناسد يك روز تا به شب كشتار ادامه داشت، شب هنگام موسى و هارون دست به دعا برداشتند و از خداى تعالى درخواست عفو كردند خداوند دعاى آنان را مستجاب كرد و توبه ى بقيه را نيز پذيرفت و ابر سياه برطرف شد. اين بود، نمودارى از سنت الهيه درباره ى توبه پيشينيان، در حالى كه براى امت اسلام تنها پشيمانى از گناه را توبه قرار داده است و فرموده است به لسان پيغمبر گرامى اش (التوبه هى الندم) پشيمانى از گناه، همان توبه ى آن گناه است.
و لم يدع لا حد منا حجه و لا عذرا
با اين آسان گرفتن كار توبه براى كسى از ما دليلى باقى نگذاشت كه به آن دليل توبه نكند و عذرى به جاى نگذاشت كه بدان عذر توبه را ترك كند پس اگر كسى از ما به هلاكت برسد و نابود شود، خود كرده و خوشبخت از ما آن كه ميل به سوى او كرده و رو به او آورده است (كه اگر به جز او مايل گردد و از او رو گردان شود كه بدبخت و شقى خواهد بود) (نسخه قديم) و ما درباره ى توبه و شرايط آن به خواست خداى تعالى در جاى خود بطور تفصيل سخن خواهيم گفت. حمد و سپاس خداى را به هر حمدى كه، نزديكترين فرشتگانش و عزيزترين مخلوقاتش و پسنديده ترين ثناگويانش او را بدان حمد ثنا گفته اند، خواه از نظر كميت و خواه از حيث كيفيت و اخلاص در حمد حمد و سپاسى كه فضيلتش بر ديگر حمدها همچون برترى پروردگار ما باشد بر جمله ى آفريدگانش. باز حمد و سپاس خداى را به جاى هر نعمتى كه به ما و بر همه ى بندگانش از گذشتگان و به جاماندگان (حاضرين و آيندگان) عطا فرموده است.
عدد ما احاط به علمه من جميع الاشياء
به شماره ى آنچه در دائره ى علم او قرار دارد و عملش فراگير او است از هر چيز (بزرگ و كوچك و كلى و جزيى)
و مكان كل واحده منها عددها اضعافا مضاعفه ابدا سرمدا الى يوم القيامه
و به جاى هر يك از نعمتهايش به اندازه ى همه ى نعمتها سپاس، نه يك برابر و دو برابر بلكه چندين برابر و نه يك روز و دو روز، بلكه براى ابد و جاويد تا روز قيامت حمدى كه حدش بى پايان و شمارش بى حساب و آخرش ناپيدا و زمانش در تداوم حمدى كه ما را به طاعت و عفو الهى پيوند دهد و سبب خوشنودى او و وسيله ى آمرزش او گردد.
و طريقا الى جنته و خفيرا من نقمته و امنا من غضبه
حمدى كه، راه گشاى بهشت خداوندى باشد و پناهگاه از خشم او و موجب ايمنى از غضب او باشد.
و ظهيرا على طاعته و حاجزا عن معصيته و عونا على تاديه حقه و وظائفه
حمدى كه پشتيبان اطاعت او گردد و مانع از گناه و نافرمانى و ياورى باشد براى به جاى آوردن حق او و وظايفى كه از او بر عهده ى ما است. حمدى كه ما را به سعادت اولياء حق كه خوشبختانه واقعى هستند برساند
و نصير به فى نظم الشهداء بسيوف اعدائه
و ما را در صف شهيدانى كه به تيغ دشمنان خدا شربت شهادت نوشيده اند قرار دهد .
انه ولى حميد
كه او است ولى و بسيار پسنديده
در پايان اين دعاى شريف به چند نكته اشاره مى شود:
1. اين نوع سخن گفتن كه عجز از اداى مطلب مورد نظر را به طور ضمنى بيان مى كند از فنون بلاغت به شمار مى رود، گويى سپاسگذار مى خواهد عرض كند: چون سپاس حقيقى و واقعى و در امكان و توان من نيست لذا آن نيز همچون ديگر نيازهايم، جزء خواسته هاى درونى من و مورد دعا و تقاضاى من است بار الها: از تو مى خواهم كه همين حمد صورى و ظاهرى مرا به جاى آن گونه حمد كه آن چنان آثار و خصوصيات دارد بپذيرد. سعدى گويد:
بار خدايا مهيمنى و مدبر
و از همه عيبى منزهى و مبرا
ما نتوانيم حق حمد تو گفتن
با همه كروبيان عالم بالا
سعدى از آن جا كه فهم اوست سخن گفت
ورنه كمالات و هم كى رسد آن جا؟
2. اين دعاى شريف كه به دو نام مبارك ولى و حميد حسن ختام يافته است ممكن است بدان مناسبت باشد كه در دو جمله اخير دعا، يادى از اولياء و شهداء شده است. اوليا، كه جمع ولى است مناسبت با ولى كه از «اسماء الله» دارد و حميد كه به معناى بسيار پسنديده است مناسبت با فوز به شهادت در راه خدا دارد كه پسنديده ترين اعمال است، چنانچه فرموده اند: «فوق كل بر برحتى يقتل فى سبيل الله فاذا قتل فى سبيل الله فليس فوقه بر» آخرين مرحله ترقى در مراتب نيكوكارى آن است كه شخص در راه خدا كشته شود كه اگر در راه خدا كشته شد بالاتر از آن كار نيكى نيست:
زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت
كانكه شد كشته ى او نيك سرانجام افتاد
3. براى ولى در لغت فارسى معانى بسيار شده از قبيل: يار، پشتيبان، مددكار، دولت، پير، مرشد، صاحب، دارنده، سرپرست، زمامدار و امثال اينها و ظاهر، آن است كه ريشه ى همه آن معانى به يك چيز برمى گردد كه همان است، معناى اصلى و بقيه ى مشتقات نيز از قبيل: ولى و مولا و اولى و متولى و غيره به همان معنا است و آن بنابر نقل بعضى از محققين از «مصباح المنير» كه گفته است: (ولى) بر وزن (جشن) به معناى قرب است كه فارسى آن نزديك بودن است و جز همين يك معناى ديگرى براى آن نكرده است و هر چه جز اين معنى براى آن شده است موارد استعمال مى باشد و نيز مستفاد از موارد استعمال آن است كه قرب در معناى ولى، عبارت است از قرب بلافصل فرق نمى كند كه اين قرب، حسى باشد يا معنوى. مثلا: مى گويند در افعال نماز يا وضو، (موالات) شرط است، يعنى اجزاء نماز يا وضو بايد پشت سر هم انجام داده شود بطورى كه فاصله ميان آنها واقع نشود چنانچه هر گاه اخبارى پى در پى و متصل به هم برسد مى گويند: (توالت الاخبار)، يعنى خبرها پشت سر هم و پياپى رسيد، عده اي كه، پس از ديگرى وارد محضرى مى شود به عربى گفته مى شود: (جاوا ولاء) اينها قرب و وصلهاى مكانى يا زمانى است در قرب معنوى نيز چنين است مثلا: دو نفر ميانشان محبت هست عرب مى گويد: بين اين دو تن موالات است تولى كه همراه تبرا دو فرع از فروع دين شمرده شده از همين باب است شايد غفلت از اين معنى موجب آن شده است كه، گفته اند كلمه ى (مولا) از اضداد است يعنى هم به معناى سيد و آقا است و هم به معناى بنده و غلام در حالى كه چنين نيست و آنچه ما مى بينيم به هر دو معنا گفته مى شود با اين كه يكى مالك است و يكى مملوك به ملاحظه ى اتصالى است كه اين دو به هم دارند، منتها اين اتصال به دو نحو ملاحظه مى شود و جهت اتصال فرق مى كند اگر اتصال مالك به مملوك ملاحظه شد كه مالك از جهت مالك بودن قرب و وصل براى او حاصل، است در اين لحاظ، مولا به معناى آقا و سيد است و اگر اتصال از دو طرف است كيفيت لحاظ فرق مى كند در آقا و بنده اتصال آن به اين به معناى سيد است و اتصال اين به آن به معناى عبد است و به تعبير محقق مذكور، يك بند هر دو را بهم ربط داده است چيزى كه هست اين است كه يكى سررشته و بند به دستش است و يكى به گردنش است و براى روشنتر شدن مطلب اضافه مى كند كه در اصطلاح عرب است كه اگر كسى از چيزى يا از كسى اعراض و روگردانى كرد مى گويند و تولى عن فلان و اگر اقبال به چيزى كرد و روى به او آورد مى گويند (تولاه) يا (تولى اليه) و همين موجب اشتباه شده كه بگويند از اضداد است و چنين نيست آن جا كه افاده ى اعراض مى كند بواسطه ى كلمه ى (عن) است نه به خودى خود، يعنى در اصل (تولى) قرب و نزديكى افتاده است منتها كلمه (عن) مى فهماند كه از اين قرب انحراف و انصراف دست داده و آن يك امر خارجى است كه ربطى به ماده ى اين كلمه ندارد و گر نه در ماده ى اين كلمه به جز قرب چيزى ديگرى كه ضد آن باشد نيست پس معلوم شد كه كلمه ى (ولى) در دو جمله ى: «ولى الله» و «الله ولى الذين آمنوا» به دو معنى نيست بلكه به يك معناست و آن معناى قرب و وصل است، منتهى در كلمه ولى الله آن سر ريسمان كه به گردن ولى بسته شده است ملحوظ است و در «الله ولى الذين آمنوا» سر رشته اي كه، به دست خدا است پس هر چه در معناى اين كلمه به عبارات مختلف بيان شده است همه از لوازم معنايى است كه گفتيم، حتى آن كه گفته است: «الولى من ثبت له الولايه التى توجب لصاحبها التصرف فى العالم العنصرى و تدبيره باصلاح فساده و اظهار الكمالات فيه لاختصاص صاحبها بعنايه الهيه توجب له قوه فى نفسه لا يمنعها الاشتغال بالبدن عن الاتصال بالعالم العلوى و اكتساب العلم الغيبى منه فى حال الصحه و اليقظه بل يجمع بين الامرين لما فيها من القوه التى تسع الجانبين: ولى كسى است كه ولايتى داشته باشد كه بتواند با آن در عالم ماده تصرف كند و مدبر در اين عالم باشد، اگر جايى از آن فاسد شده اصلاح نمايد و كمالاتى از خود، نشان دهد به جهت آن كه صاحب ولايت را عنايت مخصوص الهى شامل حال است كه به حكم آن عنايت نيروى فوق العاده اي در نفس او پديد مى آيد كه به تدبير بدن مشغول شدن او را از اتصال به عالم بالا و كسب علم غيب در حال صحت و بيدارى مانع نمى شود، بلكه ميان اين دو امر جمع مى كند هم اين را دارد و هم آن را، زيرا نيرويى دارد كه هر دو طرف را فرا گرفته است. ثقه الاسلام «كلينى» رضى الله عنه در كتاب شريف «كافى» سند به امام صادق عليه السلام مى رساند، كه فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «من عرف الله و عظمه منع فاه من الكلام و بطنه من الطعام و عنى نفسه بالصيام و القيام قالوا بابائنا و امهاتنا يا رسول الله هولاء اولياء الله؟ قال صلى الله عليه و آله و سلم ان اولياء الله سكتوا فكان سكوتهم ذكرا و نظروا فكان نظرهم عبره و نطقوا فكان نطقهم حكمه و مشوا فكان مشيهم بين الناس بركه لو لا الاجال التى كتب عليهم لم تقر ارواحهم فى اجسادهم خوفا من العذاب و شوقا الى الثواب»: كسى كه خدا را شناخت و خداى تعالى در نظرش بزرگ بود دهان خود را از سخن گفتن مى بندد و شكمش از غذا خوردن مانع مى شود و خود را با روزه و نماز به مشقت مى اندازد. اصحاب عرض كردند: پدران و مادران ما را به قربانتان يا رسول الله. اينان، كه توصيفشان فرموديد اولياء خدا هستند؟
فرمود: به تحقيق كه، اولياء الله چون ساكت هستند در حال سكوت به ياد خدا مى باشند و چون نگاه مى كنند نگاهشان عبرت آميز است و چون سخن گويند لب به حكمت بگشايند و چون در اجتماع قدم بردارند قدمهايشان با بركت است و اگر نبود كه براى آنان، اجل معينى مقرر و ثبت شده است جانهايشان در پيكرهاشان قرار نمى گرفت و قالب تهى مى كردند از ترس عذاب و شوق ثواب.
مژده ى وصل تو كو كز سر جان برخيزم
طاير قدسم و از دام جهان برخيزم
به ولاى تو كه گر بنده ى خويشم خوانى
از سر خواجگى كون و مكان برخيزم
سرو بالا بنما اي بت شيرين حركات
كه چو حافظ ز سر جان و جهان برخيزم.
«و عن الصادق عليه الصلوه و السلام اولياء الله هم الذين يذكرون الله برويتهم» امام صادق عليه السلام فرمود: اولياء الله كسانى هستند كه ديدارشان، يادآور خداى تعالى است.
ديگرى گويد: اولياء خدا، رياحين و گلهاى خوشبوى روى زمينند كه چون عطرشان به مشام صديقان رسد مشتاق مولاى خود شوند: «الولى من اولياء الله ريحان الله فى الارض يتشممه الصديقون فيشتاقون به الى مولاهم».
اي صبا نكهتى از كوى فلانى به من آر
زار و بيمار غمم راحت جانى به من آر
قلب بى حاصل ما را بزن اكسير مراد
يعنى از خاك در دوست نشانى به من آر
و اما نام مبارك (حميد) كه زينت بخش پايان دعا شده است به معناى بسيار ستوده و پسنديده است و آنكه در همه حال سزاوار حمد و سپاس است و هر چه آن خسرو كند شيرين بود. جان دادن در راه خدا كه در پايان دعا خواسته ى دعاكننده است هر چند در نظر ظاهربينان نامطلوب و شربتش در كام نامحرمان ناگوار است ولى آن جا كه شهيد مى بيند خونش در راه خدا و به خواست خداى حميد ريخته مى شود مطلوب و گوارا است.
به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقيست
به ارادت بكشم درد كه درمانم از اوست
زخم خونينم اگر به نشود به باشد
خنك آن زخم كه هر لحظه مرا مرهم از اوست
