«و والى فيك الا بعدين و عادى فيك الا قربين»:
ظاهرا اين دو جمله را مفهومى است به جز مفهوم دو جمله پيشين كه مفهوم جمله هاى پيشين آن بود كه ميزان در قرب و بعد آن حضرت پذيرش حق و انكار آن بود و اين دو جمله بدان معنا است كه دوستى و دشمنى آن حضرت را در راه خداى تعالى و به خاطر او بود افرادى را كه ارتباط با حق تعالى داشتند و دوستدار خدا بودند و خدا ايشان را دوست مى داشت آن حضرت نيز آنان را دوست مى داشت، هر چند از جهات ظاهرى نسبى يا سببى يا ديگر جهات با آن حضرت دور بودند و كسانى را كه خدا را دشمن مى داشتند و خدا آنان را دشمن مى داشت او نيز دشمنشان بود هر چند از نزديكانش باشد از حيث نسب يا از جهت سببى و يا از ديگر جهات و در يك جمله، حب و بغضش فى الله و لله بود و اين از نشانه هاى دوستى و لازم لا ينفك آن است كه دوست واقعى كسى همه دوستان او را نيز دوست مى دارد و همه ى دشمنان او را دشمن.
مجنون را ديدند كه سگ گله ليلى را نوازش مى كرد و مى بوسيدش داستان را از زبان مولانا بشنويد و اگر محبيد لذت ببريد:
همچو مجنون كو سگى را مى نواخت
بوسه اش مى داد و پيشش مى گداخت
... بوالفضولى گفت كاى مجنون خام
اين چه شيد است اين كه مى آرى مدام...
گفت مجنون تو همه نقشى و تن
اندر آبنگر تو از چشمان من
كاين طلسم بسته ى مولاست اين
پاسبان گله ليلا است اين
همتش بين و دل و جان و شناخت
كاو كجا بگزيد و مسكن گاه ساخت
او سگ فرخ رخ كهف من است
بلكه او همدرد و هم لهف من است
آن سگى كه گشت در كويش مقيم
خاك پايش به ز شيران عظيم
آن سگى كه باشد اندر كوى او
من به شيران كى دهم يك موى او
اي كه شيران مر سگانش را غلام
گفتن امكان نيست خامش والسلام
لذا در منطق اسلام محكم ترين دست آويز و اصلى ترين مستمسك ايمان همانا همين حب و بغض است . به اين روايت توجه كنيد!
امام صادق عليه السلام فرمود: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از اصحاب خود پرسيد: «اى عرى الايمان اوثق»: كداميك از دست آويزهاى ايمان محكمتر است؟
اصحاب اولا در مقام ادب عرض كردند خدا و رسولش داناترند و سپس بعضى شان گفتند: محكمترين دست آويز ايمان نماز است و بعضى شان گفتند: زكوه و بعضى شان گفتند: روزه و بعضى شان گفتند: حج و عمره و بعضيشان گفتند: جهاد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «لكل ما قلتم فضل و ليس به»: هر يك از اينها كه گفتيد داراى فضيلتند ولى محكمترين دست آويز نيستند «و لكن اوثق عرى الايمان الحب فى الله و البغض فى الله و تولى اولياء الله و التبرى من اعداء الله»: محكمترين دست آويز ايمان، دوستى براى خدا و دشمنى براى خدا و دوست داشتن اولياء خدا و دورى جستن از دشمنان خداست و شايد دو صفت آخرى از باب ذكر خاص بعد از عام باشد و احاديث در اين باب بسيار است.
در رساندن مسئوليتى كه به عهده اش بود پى گيرى دايم داشت و در دعوت مردم به دين تو خود را به سختى و ناراحتى وامى داشت و نسبت به كسانى كه اهميت دعوت به سوى تو را داشتند از نصيحت و پندآموزى فراغت نمى يافت
توضيح اين جملات را از زبان جدش اميرالمومنين عليه السلام بشنويد كه: عندليب آشفته مى خواند اين آواز را. «و نشهد ان محمدا صلى الله عليه و آله و سلم عبده و رسوله خاض الى رضوان الله كل عمره و تجرع فيه كل غصه و قد تلون له الادنون و تالب عليه الاقصون و خلقت اليه العرب اعنتها و ضربت الى محاربته بطون رواحلها حتى انزلت بساحته عداوتها من ابعد الدار و اسحق المزار»: گواهى مى دهم كه محمد صلى الله عليه و آله و سلم بنده او فرستاده او است كه در راه رسيدن به رضوان الله تا قعر اقيانوس، شدائد و ناملايمات فرو رفت و جامهاى غصه را يكى پس از ديگرى نوشيد نزديكانش بوقلمون صفت هر روز به رنگى در مى آمدند و بيگانگان بر عليه او دسته بندى و توطئه ها براه انداختند طوائف و قبايل عرب همچون اسبان عنان گسيخته به جنگ او تاختند و ركاب زنان با او به مبارزه پرداختند تا آن كه از شهرهاى دور دست و ناهموارترين زيارتگاه خيمه و خرگاه عداوت و دشمنى در كنار او بر پا داشتند و اميرالمومنين عليه السلام با بيانى لطيف و استعاره اي بديع توضيح داده اند كه اين چنين پى گيرى در مبارزه امكان ندارد، مگر آن كه ريشه ى دشمنى و عداوت خيلى عميق و قوى باشد كه چنين زحماتى را در مقابله با او و ريشه كن كردن او متحمل گردد.
«ابن ابى الحديد» در شرح كلام اميرالمومنين عليه السلام گويد: كسى كه كتابهاى تاريخ را خوانده باشد مى داند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره ى خداى تعالى چه كشيد. از مشقتها و از استهزاهايى كه قومش در آغاز دعوت داشتند و حضرتش را سنگباران مى كردند تا آن جا كه پاهاى آن حضرت خونين شد. بچه ها را وادار مى كردند كه به دنبال حضرت به راه مى افتادند و هياهو راه مى انداختند و قوم آن حضرت بود كه كثافت داخل شكمبه بر سر نازنينش مى ريختند و لباسش را به گردنش مى پيچيدند خود و خانواده اش را سال ها در شعب بنى هاشم به محاصره انداختند چه محاصره ى اقتصادى كه معامله با آنان و داد و ستد با آنان را تحريم كرده بودند و چه محاصره ى اجتماعى كه رفت و آمد خانوادگى و زناشويى با آنان و حتى صحبت كردن با آنان تحريم شده بود تا آن جا كه اگر نبود اينكه بعضى از افراد بواسطه ى خويشاوندى و يا به سبب ديگر دلشان به حال آنان مى سوخت و شبانه اندكى آرد يا خرما مخفى به آنان مى رساند، نزديك بود از گرسنگى بميرند اين درباره ى آن حضرت و خويشانش و اما نسبت به اصحاب و يارانش، آنان را كتك ميزدند و شكنجه مى دادند، گرسنه شان نگه مى داشتند دست و پايشان را مى بستند و در جلو آفتاب سوزان مكه نگاهشان مى داشتند و آنان را حتى از دره هايى كه به آنجا پناهنده شده بودند بيرون راندند كه پاره اي از آنها به حبشه رفتند و پاره اي به عشاير و قبايل عرب پناهنده شدند گاهى به قبيله ى ثقيف و گاهى به بنى عامر و گاهى به ربيعه و به ديگر قبايل عرب با همه اينها همگى هم راى و هماهنگ شدند كه آن حضرت را بكشند و شب هنگام با يك حمله ى غافلگيرانه به قتلش برسانند كه مجبور شد از دستشان فرار كند و به اوس و خزرج پناهنده شود و فرزند و هر چه داشت رها كرده و تنها جان خود را نجات بدهد تا آن كه خود را به مدينه رساند آنجا نيز دست برنداشتند و با او جنگيدند و سپاه ها به راه انداختند و لشكر كشيها كردند. «و لم يزل منهم فى عناد شديد و حروب متصله حتى اكرمه الله تعالى و ايده و نصر دينه و اظهره» و هم چنان در سختترين شرايط و جنگهاى پى در پى بود تا آن كه خداى تعالى گراميش داشت و تاييدش فرمود و دين او را (خود را) يارى كرد و بر ديگران پيروزش ساخت پايان نقل كلام شارح معتزلى.
از مرحله ى صبر و استقامت آن حضرت در مقابل اذيت و آزار دشمنان كه بگذريم جهات ديگرى نيز وجود داشت كه پى گيرى دايم و به سختى و زحمت انداختن نفس مقدسش و نصيحت به امت را تاييد و تاكيد مى كرد.
از جمله ى آنها علاقه مفرط و حرص شديد آن حضرت به هدايت يافتن مردم بود. حضرتش، آن چنان عشق و علاقه به اين موضوع از خود نشان مى داد و همچون پدر مهربان نسبت به فرزند عزيزش از اعراض مردم از ايمان و حقيقت انسانيت متاسف بود كه از جانب حق تعالى مورد تسلى قرار گرفت و خطاب به حضرتش فرمود: «لعلك باخع نفسك على ان لا يكونوا مومنين» حبيب ما گويى مى خواهى خود را به هلاكت اندازى كه چرا اين مردم ايمان نمى آورند؟ گويى خداى تعالى به حبيب خود مى فرمايد قدرى هم به فكر نجات و سلامتى جان خود باش كه تو عزيزترين فرد مخلوق مايى و ما (به عالمى نفروشيم مويى از سر دوست) «فلا تذهب نفسك عليهم حسرات» اين همه تاسف به ايمان نياوردن اينان مخور، هر كه خواهد گو، بيا و هر كه خواهد گو بر و «فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر»: هر كه مى خواهد ايمان بياورد و هر كه مى خواهد در كفرش باقى بماند، «انا اعتدنا فليكفر»: هر كه مى خواهد ايمان بياورد و هر كه مى خواهد در كفرش باقى بماند، «انا اعتدنا للظالمين نارا احاط بهم سرادقها و ان يستغيثوا يغاثوا بماء كالمهل بئس الشراب و ساءت مرتفقا»: ما براى كافران ستمكار آتشى آماده كرده ايم كه شعله هاى آن مانند خيمه هاى بزرگ گرداگرد آنها را فرا گيرد و اگر از شدت تشنگى شربت آبى درخواست كنند آبى مانند مس گداخته سوزان به آنها داده شود كه روى آنها را بسوزاند وه كه چه آب بدى است آن آب و چه آسايشگاه بدى خواهد بود دوزخ براى آنان «نعوذ بالله من غضب الحليم» جهت ديگرى كه موجب مشقت و ناراحتى آن حضرت بود خود معالجه ى امراض نفسانيه و تصفيه ى قلوب جاهلان از آثار و تاريكيهاى حاصل از گناه بود، زيرا نفوس هر چند كه در بدو خلقت و اصل فطرت ساده و بى آلايش آفريده شده اند و لكن در اثر گناهان كم كم تيره و آلوده مى شوند و در روايات از آن به نقطه ى سياه تعبير شده است چنانچه در تفسير آيه ى شريفه: «كلا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون» از امام صادق عليه السلام «كافى» و «عياشى» نقل مى كنند كه فرمود: «ما من عبد مومن الاوفى قلبه نكته بيضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فى تلك النكته نكته سوداء فان تاب ذهب ذلك السوداء فان تمادى فى الذنوب زاد ذلك السوداء حتى يغطى البياض فاذا اغطى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابدا و هو قول الله عز و جل: كلا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون»: هيچ بنده ى مومنى نيست مگر اين كه نقطه ى سفيدى در دل او هست و چون يك گناه از او سر زند يك نقطه ى سياه بر روى آن نقطه ى سفيد مى افتد پس اگر توبه كرد آن نقطه ى سياه پاك مى شود و اگر گناه كردن همچنان ادامه داشت آن سياهى نيز رو به افزايش مى گذارد تا آنكه سياهى همه سفيدى را مى پوشاند و چون سفيدى پوشيده شد، صاحب چنين دلى هرگز بازگشت به خير نخواهد كرد و مقصود از رين (زنگار) در آيه مباركه: «كلا بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون» همين سياهى است. بگفته مولانا:
رنگ تو بر توت اي ديك سياه
كرد سيماى درونت را تباه
بر دلت زنگار بر زنگارها
جمع شد تا كور شد ز اسرارها
گر زند آن دود بر ديك نوى
آن اثر بنمايد ار باشد جوى
ز آنچه هر چيزى بضد پيدا شود
بر سپيدى آن سيه رسوا شود
چون سيه شد ديك پس تاثير دود
بعد از آن بر وى كه بيند اي عنود
و از همه ى اين جهات كه صرف نظر شود، يك جهت عمده تر هست كه شايد در مسلك عشق و منطق محبت از همه ى اينها كه ذكر شد سخت تر و طاقت فرساتر باشد و آن اين كه، اشتغال به تهذيب نفوس ديگران و معالجه ى امراض آنان و حتى تاسيس شريعت و تعليم احكام ملازم با يك نوع انصراف از استغراق در تجليات جمال و جلال و بلكه تجليات ذات است كه در مسلك محبين تحمل آن از تحمل آتش دوزخ مشكلتر است و «كل الذى دون الفراق قليل» سيد العارفين عرض مى كند: «فهبنى يا الهى و سيدى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك».
شد جهنم با تو رضوان نعيم
بى تو شد ريحان و گل نار جحيم
از اين جا است كه فرمود: «صلى الله عليه و آله و سلم انه ليغان على قلبى و انى لاستغفر الله فى اليوم ماه مره» بر دلم غبارى مى نشيند و تا غبار خواطر بزدايم هر روز يكصد بار استغفار مى كنم. به ديار غربت هجرت كرد و از محل خانوادگى و قرارگاه و زادگاه خود كه با آنجا مانوس بود به دور افتاد. پيدا است كه انس با خانواده و زادگاه يك امر طبيعى است، گويى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيز از اين قاعده مستثنى نبود با همه ى رنجها و ناراحتيها كه در مكه متوجه آن حضرت بود به هنگام هجرت كه به حكم ضرورت مى بايست از وطن اصلى با مزيت هم جوارى كعبه و شريف ترين بقعه ى روى زمين انجام گيرد، سخت متاثر بود تا آن جا كه وقتى تصميم به خروج گرفته شد در وسط مسجدالحرام ايستاد و رو به كعبه كرد و فرمود : «انى لا علم ما وضع الله منك و لا فى الارض بلدا حب اليه منك و ما خرجت منه رغبه و لكن الذين كفروا اخرجونى و لو تركت فيك لما خرجت منك»! من مى دانم، كه خداى تعالى خانه اي محبوبتر از تو در هيچ جا قرار نداده و در روى زمين شهرى نيست كه خداى تعالى آن را بيشتر از تو دوست داشته باشد و من به ميل و رغبت خود بيرون شدم و لكن كافران مرا بيرون كردند، كه اگر كسى با من كارى نداشت هرگز از تو بيرون نمى رفتم.
نكته ى جالبى كه در اين جريان چشم گير است اين است كه تاثر رسول خدا در مفارقت مكه بر حسب اين روايت از اين جهت بود كه چون خانه ى خدا و زمين مكه محبوب خدا است و حبيب به حكم اضطرار از جايى كه محبوب محبوب است به دور مى افتد ناراحت است و متاثر و در مسلك عشق و عاشقى جز اين نمى تواند بود كه:
مسكن يار است و شهر شاه من
پيش عاشق اين بود حب الوطن
هر كجا باشد شه ما را بساط
هست صحرا گر بود سم الخياط
هر كجا يوسف رخى باشد چو ماه
جنت است آن گر چه باشد قعر چاه
هر كجا تو با منى من خوشدلم
ار بود در قعر گورى منزلم
خوشتر از هر دو جهان آن جا بود
كه مرا با تو سر و سودا بود
سپس حركت فرمود (با تفصيلى كه در كتب تاريخ و سيره مذكور است) و چون به «جحفه» كه بين مكه و مدينه است رسيد «اشتاق الى مكه فانزل الله (ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد) اي الى مكه» مجددا آتش شوق زبانه كشيد و دل هواى كوى يار كرد خداى تعالى به تسلى خاطر مباركش آيه نازل فرمود كه حبيب ما:
تو به خود نامدى اينجا كه به خود باز روى
آنكه آورده تو را باز برد در وطنت
اراده منه لاعزاز دينك و استنصارا على اهل الكفر بك
تحمل اين همه ناملايمات بدان منظور بود كه دين تو را عزت بخشد و بر كسانى كه بر تو كفر مى ورزند پيروز شود. تا آن كه آن چه را كه درباره ى دشمنان توصيه و چاره جويى داشت مهيا و آماده شد «و استتم له ما دبر فى اوليائك» و آنچه كه درباره ى دوستانت به تدبير مى انديشيد به پايان رسيد. «فنهد اليهم مستفتحا بعونك»: نهضتى را كه به يارى تو آغاز مى شد شروع كرد. «متقويا على ضعفه بنصرك» اگر جهات ضعفى داشت با امداد و كمك رسانى تو تقويت مى شد.
جملات بسيار سنجيده و حساب شده ادا شده است و بسيار آموزنده است كه انسان هر چند كه الهى نيز باشد مى بايست از وسايل و ابزارى كه خداى تعالى در اين عالم اسباب و مسببات قرار داده استفاده كند، الهى بودن حركت موجب آن نيست كه تمسك به اسباب نشود انسانهايى كه تفكرشان گرايش به طبيعت دارد يا انسانهايى كه الهى، فكر مى كنند، هيچ كدام شان در رسيدن به مقصد و مقصودشان از استفاده از نيروهاى خدادادى بى نياز نيستند منتها دسته ى اول به جز سبب چيزى درك نمى كنند برخلاف دسته دوم كه در وراء اسباب مسبب را مى بينند و كمال بشر در همين است كه اگر يار بى پرده از در و ديوار بى پرده براى همه در تجلى بود امتيازى براى اولى الابصار باقى نمى ماند و فاقد هرگونه ارزش بود به فرموده ى مولانا:
اين سبب ها بر نظرها پرده ها است
كه نه هر ديدار صنعش را سزا است
ديده اي بايد سبب سوراخ كن
تا حجب را بركند از بيخ و بن
تا مسبب بيند اندر لامكان
هرزه بيند جهد اسباب و دكان
رسول خدا آن مقرب ترين بنده خدا با آن كه مويد من عند الله بود و وعده ى نصرت به او داده شده بود «فلا تحسبن الله مخلف وعده رسله» با اين همه از تمام نيروى فكرى و خارجى خود در پيشرفت مقصود الهى خود استفاده مى كرد و به تدبير و چاره انديشى مى پرداخت چه نسبت به دشمنان خدا و چه درباره ى دوستانش و در عين حال از نصرت الهى و مددهاى غيبى نيز بهره مند بود به بيان شيرين قرآن توجه كنيد: آنجا كه وعده ى نصرت مى دهد و هزار فرشته به يارى مسلمين مى فرستد تذكر مى دهد: «و ما جعله الله الا بشرى و لتطمئن به قلوبكم و ما النصر الا من عند الله» و هم چنين در جنگ بدر كه سه هزار فرشته و بلكه پنج هزار ملائكه مسلمانان را يارى مى كردند باز اين نكته ناگفته نمانده است «بلى ان تصبروا و تتقوا و ياتوكم من فورهم هذا يمددكم ربكم بخمسه آلاف من الملائكه مسومين و ما جعله الله الا بشرى لكم و لتطمئن قلوبكم به و ما النصر الا من عندالله العزيز الحكيم» اين مددها و لو غيبى و معنوى بالاخره از دايره اسباب بيرون نيستند و پيروزى حقيقى و حقيقت پيروزى از جانب خداى تعالى است. با دشمنان دين در ميان خانه شان جنگيد و در وسط قرارگاهشان بر آنان هجوم كرد .
امام عليه السلام در اين دو جمله به نكته ى روانى مهمى اشاره مى فرمايند كه در پيروزى، بر دشمن نقش مهمى دارد و آن شكست روحيه دشمن است، در جنگهاى امروز مى بينيم كه يكى از عوامل پيروزى بالا بردن روحيه ى مبارزان و جنگ كنندگان است افراد مبارز به هر مقدار از روحيه ى بالا برخوردار باشند شانس بيشترى از پيروزى دارند. افراد سپاهى اگر از روحيه اي برخوردار باشند كه دشمن را در خانه خود و در ميان استحكامات خود مورد حمله و هجوم قرار دهند بى شبهه اثر مهمى در شكست روحيه ى دشمن خواهند داشت از اين جاست كه اميرالمومنين آن يگانه قهرمان ميدانهاى جنگ و استاد در فنون جنگى وقتى اهل كوفه را توبيخ و سرزنش مى كند كه در جنگ با معاويه مسامحه كردند مى فرمايد: من به شما گفتم كه «اغزوهم قبل ان يغزوكم فو الله ما غزى قوم فى عقر دارهم الا ذلوا»: پيش از آن كه آنان بر شما به تازند، شما بر آنان به تازيد به خدا سوگند كه هيچ قومى در ميان خانه خود مورد تاخت و تاز قرار نگرفتند مگر اين كه ذليل شدند. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيز در جنگهاى خود از اين نكته ى روانى استفاده مى فرمود و چه بسيار جنگهايى كه لشكر اسلام بر سر دشمن در مراكز خود تاختند و پيروز شدند و تاريخ نويسان اسلامى همه آنها را ثبت و ضبط نموده اند.
و معلوم باد كه جنگ هاى اسلامى در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را اگر خود آن حضرت در آن جنگ حضور داشته، در اصطلاح تاريخ «غزوه» گويند و اگر آن حضرت به همراه لشگر اسلام نبود آن را «بعث و سريه» گويند (سريه به فتح سين و كسر راء و تشديد ياء) كه به معناى گروهى از سپاه است كه به جبهه اعزام مى شوند و حداقل نه نفر است و حداكثر چهار صد نفر. و بعضى گفته اند: كه ، سريه از صد است تا پانصد، و زيادتر از پانصد، را (منس) گويند و اگر از هشتصد، زيادتر شد (جيش) گويند و اگر از چهار هزار زيادتر شد (حجفل) گويند (به تقديم حاء بر جيم بر وزن جعفر) و در عدد غزوات آن حضرت اختلاف است از نوزده تا بيست و هفت گفته اند.
لكن قتال در نه غزوه واقع شده كه خود آن حضرت جهاد فرموده اند: اول غزوه بدر كبرى 2. غزوه ى احد 3. خندق 4. غزوه ى بنى قريظه 5. غزوه بنى المصطلق 6. غزوه ى خيبر 7. غزوه ى فتح مكه 8. غزوه ى حنين 9. غزوه طائف و غزوه ى بدر كبرى بزرگترين فتوحات اسلام بود و اين جنگ با كفار قريش بود قضايا و پيش آمدهاى قابل توجهى در جنگهاى اسلامى رخ داده كه سزاوار است مسلمانان و جوانانشان به خصوص آنها را مورد تحليل و بررسى قرار دهند و سر پيشرفت مسلمانان و علل فتح پيروزى آنان و يا موجبات شكست و عقب نشينى شان را از آن رويدادها به دست آورند و بر زندگى خودشان تطبيق دهند كه اين است فايده تاريخ. و عقب نشينى شان را از آن رويدادها به دست آورند و بر زندگى خودشان تطبيق دهند كه اين است فايده تاريخ. پيغمبر خدا اين همه سختى را متحمل شد. تا آن كه امر تو ظاهر و كلمه ى تو بلندى گرفت هر چند مشركين خوش نداشتند چنين شود. «ظهر» به معناى آشكار شدن و هم پيروز شدن است، چنانچه آيه مباركه «و ظهر امر الله و هم كارهون» به پيروزى تفسير شده است و كلمه ى خدا شايد به معناى كلمه ى توحيد باشد. چنانچه گفته شد و يا به معناى دعوت به اسلام است در مقابل دعوت به كفر كه كلمه ى كافران است، چنانچه در تفسير «و جعل كلمه الذين كفروا السفلى» مفسران گفته اند. بار الها رسول گرامى را، به پاداش آنچه در راه تو به سختى افتاد به بالاترين درجه در بهشتت بالا ببر تا آن جا كه هيچ فرشته ى مقربى و هيچ پيامبر مرسلى در مقام و منزلت با او مساوى نبوده و در مرتبه همانند او نباشد از اين جمله ى دعا استفاده مى شود كه بهشت را درجاتى، است متفاوت. چنانچه در علوم عاليه ثابت شده است كه مراتب كمال غير متناهيه است همانگونه كه مراتب نقص و هبوط غير متناهيه است
و در آيات شريفه نيز بدين معنى اشاره شده است كه مى فرمايد: «اولئك هم المومنون حقا لهم درجات عند ربهم و مغفره و رزق كريم» «نرفع درجات من نشاء و فوق كل ذى علم عليم و درجات» بهشتى بر مبناى فضل هم كه باشد و هست كه «و لو لا فضل الله عليكم و رحمته ما زكى منكم من احدا بدا» حكمت الهى مقتضى، است كسى را كه سنگين ترين مسئوليت را به دوش كشيد و نيكو از عهده ى آن بيرون آمد بالاترين مقام و والاترين منزلت به او عطا فرمايد و با دعايى كه وعده ى استجابت داده بالاتر و والاترش را «و ما ذلك على الله بعزيز» از اين رو در روايتى كه «ابى سعيد خدرى» نقل مى كند: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «الوسيله درجه عند الله ليس فوقها درجه فاسئلو الله لى الوسيله»: وسيله درجه اي است كه بالاتر از آن درجه اى، نيست براى من از خداى تعالى وسيله را به خواهيد. و در روايت ديگر است «الوسيله درجه فى الجنه ليس فى الجنه درجه اعلى منها فاسئلوا لله ان يوتينيها» گويى اين جمله ى از دعا ناظر اين روايت است. نكته: اين كه بالاتر از وسيله درجه اي نيست با آنچه گفتيم از عدم تناهى درجات كمال منافات ندارد، زيرا ممكن است روايت ناظر به درجات موجود در بهشت باشد. چنانچه در روايت دوم تصريح شده و به همين منظور ما روايت دوم را نقل كرديم و گرنه روايت اول در اداى مطلب كافى بود.
