المستهترون بذكر آلائك و المتواضعون دون عظمتك و جلال كبريائك
(المستهتر بصيغه ى اسم مفعول يعنى با فتحه تاء دوم) به معناى حرص است از جوهرى نقل شده كه گويد: «فلان مستهتر بالشراب اي مولع به لا يبالى ما قيل فيه»: يعنى فلانى در خوردن شراب مستهتر است بدان معنا است كه آنچنان به ميخوارگى حريص است كه اعتنايى به حرف مردم نمى كند و پروايى از آنان ندارد به گفته سعدى:
گو همه شهرم نظر كنند و به بينند
دست در آغوش يار كرده حمايل
در حديث است كه فرمود: «سبق المفردون»: تنهايان پيشى گرفتند گفتند تنهايان كيانند؟ فرمود: «المستهترون بذكر الله» آنانكه به ياد خدا حريصند و در بند سخن مردم نيستند.
مردمان طعنه زنندم كه چرا دل به تو دادم
بايد اول به تو گفتن كه چنين خوب چرايى
اي كه گفتى مرو اندر پى خوبان زمانه
ما كجائيم در اين بحر تفكر تو كجايى
درود بر فرشتگانى كه به ياد كردن نعمت هاى تو حريصند و در مقابل عظمت و جلال و بزرگى و بزرگواريت فروتنند. عظمت و جلال كبريا به يك معنا است و ممكن است عظمت، نسبت به ذات الهى باشد و كبريا نسبت به صفات مقدسه اش. آنان كه وقتى نگاه مى كنند به دوزخ كه بر گنهكارانت نعره مى زند مى گويند: منزهى تو (بار الها) ما تو را آنچنان كه شايد عبادت نكرديم.
عالم آخرت، عالم زندگانى است و همه چيز در آن عالم حيات دارد و «و ان الدار الاخره لهى الحيوان لو كانوا يعلمون» بعضى، از اهل معرفت فرموده اند: «عالم يفور منه الحيات» جهان آخرت جهانى است جوشان از حيات و زندگى در آن عالم جزء مرده اي يافت نمى شود بهشت و همه نعمتهايش حيات دارند ميوه هاى بهشتى با اراده ى مومن حركت مى كنند و در دسترس او قرار مى گيرند. «و دانيه عليه ظلالها و ذللت قطوفها تذليلا» آتش آن عالم نيز حيات دارد و مانند آتش اين دنيا مرده و بى شعور نيست. «اذا راتهم من مكان بعيد سموالها تغيظا و زفيرا» دوزخ هنگامى كه دوزخيان را از دور مى بيند خشمگين مى شود و نعره به روى آنان مى زند و در روايت است كه، دوزخ نعره اي مى زند كه احدى نمى ماند مگر آن كه اعضاى بدنش بلرزه مى افتد حتى ابراهيم عليه السلام به زانو درمى آيد و عرض مى كند: «نفسى نفسى»، فرشتگان كه اين حالت را مشاهده مى كنند بر خود مى ترسند و مى لرزند كه مبادا در عبادتشان كوتاهى كرده باشند، لذا اعتراف به تقصير مى كنند كه خود يكى از موجبات عفو و تخفيف در عذاب است و عرض مى كنند بار الها! ما اعتراف مى كنيم كه حق پرستش تو را به جاى نياورديم و كلمه ى سبحانك در اين جا بدان معنى است كه خدايا تو منزهى از اين كه عبادتهاى ما لايق پيشگاه مقدس تو باشد آرى با ديدن مشاهده روز قيامت: جهنم و عقوبتهاى الهى از يكسو، عظمت و جلال كبريايى كه آن روز روز ظهور تام و جلوه ى آن است و كوس لمن الملك آن روز نواخته مى شود. از سوى ديگر فرشتگان نگاهى به خويشتن و اعمال خويش مى كنند مى بينند كه اعمالشان قاصر است با اعتراف به تقصير به رحمت و عفو و كرمش پناهنده مى شوند.
مجلسى رحمه الله از پدر بزرگوارش نقل مى كند كه فرموده است:
ممكن است فرشتگان اين سخن را از روى تعجب بگويند تعجب از اين كه چگونه اين جهنميان مخالفت خدا كردند كه مستحق چنين عذابى شدند يا از صداى مهيبى كه برخلاف عادت مى شنوند اين تسبيح را مى گويند كه به جاى توبه از مكروه باشد براى آنان و ممكن است كه اين سخن فرشتگان از باب شفاعت باشد بدين گونه كه فرشتگان خودشان را بدوزخيان مى پيوندند و گويى عرض مى كنند: بار الها! ما و آنان همگى در عبادت تو مقصريم ما را و آنان را مشمول رحمت خود قرار بده و انصاف آنكه وجه آخرى توجيهى است لطيف و زيبا.
پس درود به فرست بر آنان و بر روحانيين از فرشتگانت و مقربين درگاهت و حاملان پيام غيبى بر پيامبرانت و امينان بر وحيت.
ممكن است كه اين صفات همگى راجع به يك طايفه از فرشتگان باشد و در حقيقت يك مطلب، با عبارتهاى مختلف بيان شده است كه از فنون بلاغت است و در دعا و خطابه و موعظه متداول و مطلوب است و ممكن است هر يك اختصاص به يك طايفه از ملائكه داشته باشد.
«بيهقى» در كتاب «شعب الايمان» از اميرالمومنين عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: در آسمان هفتم مقام امنى است كه آن را حظيره القدس گويند آن جا فرشتگانى هستند كه به آنان روحانيون گفته مى شود چون شب قدر شود از خداى تعالى اجازه مى گيرند كه به دنيا فرود آيند، اجازه داده مى شود به هيچ مسجدى نمى گذرند مگر آن كه در آن نماز مى خوانند و به هيچ كسى در راه برخورد نمى كنند مگر آن كه براى او دعا مى كنند پس بركت فرشتگان به آنان مى رسد. قبائل: جمع قبيله به معناى طائفه و صنف است، بار الها: درود بفرست بر اصناف و طوائف گوناگون فرشتگانى كه درباريان خاص خود قرارشان داده اي و آنان را با اشتغال به تقديست از خوردن و آشاميدن بى نياز فرموده اى.
خصوصيت اين طايفه از ملائكه ممكن است از آن جهت باشد كه به جز اشتغال به آداب حضور به كار ديگرى نپردازند، هم چون نزول و عروج و تدبير امور و ديگر وظايف فرشتگان يا بدان اعتبار است كه اينان به اسرارى آگاهند كه ديگر، فرشتگان از آنها بى خبرند و همانگونه كه ما با غذا نيرو مى گيريم غذاى نيروبخش آنان تسبيح و تقديس و عبادت حق تعالى است .
و آنان را در درون آسمانهايت جا داده اى.
اگر گفته شود امروز كه بشر تا كره ى ماه مسافرت كرده و قسمتى از فضاى لا يتناهى را با سفينه هاى فضايى زير پا گذاشته اثرى از اين فرشتگان ساجد و راكع نديده است گوييم كه دانش امروز و ديروز هر دو اقرار و اعتراف دارند بر اين كه بسيارى از موجودات اين عالم با حواس ما درك نمى شود و ضرورتى ندارد كه ما جز به آنچه با چشم خود به بينيم ايمان نياوريم بلكه گاهى حتى به آنچه با چشم خود مى بينيم ايمان نتوانيم آورد كه مبادا از موارد خطا در حس باشد. و گذشته از اين، خدايى كه اشياء و اجزاء عالم را از نيستى به هستى مى آورد و عدم را وجود عنايت مى كند مى تواند موجوداتى بيافريند كه به چشم ديده نشود.
و ما مسلمانان به بركت ايمان به قرآن و وحى معتقديم كه هر انسانى را دو فرشته در راست و چپ او مراقب اعمال و رفتار او مى باشند، چنانچه قرآن شريف مى فرمايد: «و ان عليكم لحافظين كراما كاتبين يعلمون ما تفعلون» و درود بر فرشتگانى كه به هنگام فرا رسيدن دستور و اعلام پايان وعده ى الهى و اين كه روز رستاخيز فرا رسيده است آنان در كناره هاى آسمانها هستند، زيرا نظام فلكى بر هم ريخته و نظم و استحكامى كه هم اكنون با بودن نيروهاى جاذبه و دافعه در كرات، حكم فرماست از ميان رفته و رشته ى اتصال از هم گسيخته مى شود. چنانچه خداى تعالى فرمايد: «فيومئذ وقعت الواقعه و انشقت السماء فهى يومئذ واهيه و الملك على ارجائها» و محتمل است كه مكان فرشتگان مزبور اساسا در كناره هاى آسمانها باشد و منتظرند تا كى شود كه وعده ى الهى منجز گردد و قيامت بر پا شود و معناى پايان يافتن وعده ى الهى يا پايان يافتن عمر دنيا است و يا به اتمام رساندن و كامل نمودن خداى تعالى است وعده هاى خود را درباره ى ثواب و پاداش اطاعت كاران و عقاب و كيفر گناهكاران. و درود بر فرشتگانى كه خزانه داران بارانند و موكلان بر آن كه به هر جا بخواهندش مى برند، بنابراين و زواجر السحاب عطف تفسير خواهد بود يا موكلان بر درياها مى باشند كه منشا بارانند و رانندگان ابر به هر جا كه خداى تعالى دستور فرمايد و شايد اشاره باشد به آيه شريفه: «و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم»: چيزى نيست مگر اين كه خزينه هاى او نزد ما است و فرود نمى آوريم مگر به اندازه ى معلوم و معين و يكى از آن اشياء باران است كه در خزينه ها و بدست خزينه داران است و نزولش به اندازه ى معين و معلوم است. لذا اميرالمومنين عليه السلام فرمود: بنا به روايت «ابن جرير»: «لم ينزل قطره من ماء الا بكيل على يدى ملك» قطره اي از آب نازل نمى شود مگر آن كه پيمانه و اندازه اي دارد و تقديرش بدست فرشته اي است. «الا قوم نوح فانه اذن للماء دون الخزان فطغى الماء على الخزان فخرج فذلك قوله سبحانه لما طغى الماء» مگر قوم نوح كه به آب اجازه داده شد بدون وساطت فرشتگان خارج شود از اين جهت بود كه طغيان كرد و فرشتگان نتوانستند از طغيان آن جلوگيرى كنند چنانچه خداى تعالى مى فرمايد: «انا لما طغى الماء حملناكم فى الجاريه» چون دريا طوفان شد ما بوديم كه شما را به كشتى نشانديم و به همين معنا تفسير شده است آيه ى شريفه «فالزاجرات زجرا» و سحاب جمع سحابه است به معناى ابر. نهايه گويد: و روايت است درباره ى ملائكه: «لهم زجل بالتسبيح» اي صوت رفيع عال، يعنى فرشتگان را صدايى است بسيار بلند در تسبيح و رعود جمع رعد است به معناى غرش ابر، پس معناى جمله چنين مى شود: كه درود بر فرشته اي كه از صداى زجر و راندنش صداى غرش ابر شنيده مى شود.
و اذا سبحت به حفيفه السحاب التمعت صواعق البروق
و فرشته اي كه چون ابرها براندن او به حركت درآيند برقهاى فروزان و كشنده درخشيدن گيرد در بعضى از نسخه ها «خفيفه السحاب» است (با خاء نقطه دار و فاء و ياء و قاف) كه به معناى صدا است و «خفق النعال»: صوتها يعنى صداى كفش ها برخاست و در حديث است كه: «ما خفقت النعال خلف امراء الا هلك و اهلك»: كفشها به دنبال كسى به صدا درنيامد مگر آن كه هم خود به هلاكت افتاد و هم ديگران را به هلاك كشيد. و بر فرشتگانى كه دنبال برف و تگرگند و فرشتگانى كه به هنگام بارش به همراه دانه هاى باران فرود مى آيند.
و القوام على خزائن الرياح
و بر فرشتگانى كه زمامدار خزانه هاى بادها هستند كه در هر مورد به هر اندازه كه دستور باشد اجرا مى كنند و ممكن است كه كنايه از اين باشد كه اسباب وزش بادها در اختيار آن فرشتگان است. مترجم گويد: آنچه كه امروز بر علماى طبيعى كشف شده كه همه ى اين رويدادهاى طبيعى از قبيل: باد و باران و رعد و برق و زلزله و مانند اينها اسباب و علل طبيعى دارند منافاتى با مضامين اين دعا و امثال آن از ديگر روايات ندارد زيرا كه علل و اسباب طبيعى همچون اره و تيشه در دست نجار است و جريان اين امور بر طبق مصالح و حكمى است كه اسباب طبيعى شعور درك آنها را ندارند و از آنها بى خبرند و مى بايست با اراده ى حكيم و مدبرى انجام گيرد.
و الموكلين بالجبال فلا تزول
و بر فرشتگانى كه به كوهها گماشته شده اند تا از هم نپاشند يا آن كه از جاى خود حركت نكنند. و در روايتى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: جبرئيل نزد من آمد و گفت: اي محمد پروردگارت تو را سلام مى رساند و اين فرشته ى كوهها است كه خداى تعالى او را فرستاده تا به همراه تو باشد و دستورش فرموده كه هيچ كارى جز به امر شما انجام ندهد پس فرشته ى كوهها عرض كرد اگر بخواهى كوهها را بر سر آنان بزنم تا هلاك شوند و اگر مى خواهى آنان را سنگباران كنم و اگر مى خواهى دستور دهم تا زمين، آنان را به كام خود كشد فرمود: اي فرشته ى كوهها، من با آنان هستم، باشد كه از نسل آنان گوينده ى: لا اله الا الله بيرون آيد پس فرشته كوهها عرض كرد شما به همانگونه هستيد كه پروردگارتان شما را ناميده روف و رحيم هستيد. شايد فرشته اشاره كرده باشد به آيه ى شريفه: «لقد جاء كم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمومنين روف رحيم»: همانا رسولى از جنس شما براى هدايت شما آمد كه از فرط محبت و نوعدوستى هر چه كه شما را به سختى افكند (مانند فقر و پريشانى و جهل) بر او سخت مى آيد و بر آسايش و نجات شما سخت حريص و علاقمند و بر مومنان دل نرم و مهربان است. لواعج، جمع لاعج است به معناى شديد لعجه الحزن يعنى اندوه بر او سخت گرفت و عوالج، جمع عالج است به معناى توده اي از شن و معناى جمله چنين است: و درود بر فرشتگانى كه سنگينى آبها و اندازه و پيمانه ى بارانهاى تند و رگبارهاى تند را به آنان شناسانده اى. و فرشتگانى كه فرستاده تو هستند بر بلاهايى كه خوش آيند اهل زمين نيست بر آنان فرود مى آورند و وسايل نعمت و آسايشى كه زمينيان آن را دوست مى دارند براى آنان فراهم آورند. و سفيرانى كه بزرگوارند نه پست و لئيم اند و نيكوكارانند. و مقصود يا فرشتگان نويسندگان وحى اند و يا فرشتگان گماشته شده بر لوح محفوظ كه اشاره است بر آيه ى شريفه: «كلا انها تذكره فى صحف مكرمه مرفوعه مطهره بايدى سفره كرام برره» و يا آن كه مقصود فرشتگان نويسندگان اعمال بندگان است و اگر اين معنى مقصود باشد جمله ى بعدى كه مى فرمايد:
و الحفظه الكرام الكاتبين
و بر نگهبانان بزرگوار كه اعمال بندگان را مى نويسند، تاكيد و تفسير جمله ى پيش خواهد بود و اشاره به آيه ى شريفه: «و ان عليكم لحافظين كراما الكاتبين يعلمون ما تفعلون» كه فرشتگان موكل به اعمال بندگان ماموران بزرگوارى هستند و به اصطلاح روز پرونده سازى نمى كنند، بلكه با كرامت نفس و بزرگوارى با بندگان برخورد دارند. چنانچه مضمون روايتى است كه فرشته ى مامور بر نوشتن حسنات و كارهاى نيك كه در سمت راست بنده قرار دارد بر فرشته اي كه مامور نوشتن گناهان و سيئات است و در سمت چپ است فرمان روا است، پس هنگامى كه بنده اي عمل نيكى انجام مى دهد فرشته ى سمت راست آن يك عمل را ده عمل ثبت مى كند. و اگر بنده كار بد انجام دهد و گناهى مرتكب شود فرشته سمت چپ از فرشته سمت راست كسب تكليف مى كند كه اجازه مى دهيد تا بنويسم؟ آن فرشته فرمايد: نه، شايد كه توبه كند پس از آن كه مدتى مى گذرد دوباره اذن مى خواهد تا گناه گذشته را بنويسد اين بار نيز فرشته ى مافوق، اجازه نمى دهد به بهانه ى اين كه شايد توبه كند و پس از گذشت زمانى ديگر براى بار سوم كه اجازه ثبت مى خواهد فرشته ى بزرگوار اجازه مى دهد و مى گويد: «اكتب اراحنا الله منه فبئس القرين ما اقل مراقبته لله و استحيائه منا»: ثبت كن كه خداوند ما را از دست اين بنده آسوده كند چه همنشين بدى است نه خدا را در نظر مى گيرد و نه از ما شرم و حيا مى كند (حديث دنباله دارد) و شايد در آيه شريفه اشاره اي به همين مضمون باشد كه نفرموده است «يكتبون ما تفعلون» بلكه فرموده است «يعلمون ما تفعلون» كه علم، اعم از كتابت است.
و از جمله اي از روايات استفاده مى شود كه فرشتگان گماشته شده بر بنى آدم بيش از دو فرشته مى باشند، چنانچه ظاهر آيه: «و ان عليكم لحافظين كراما كاتبين» نيز همين است هر چند اهل ادب گفته اند: كه لفظ جمع به عدد دو نيز گفته مى شود ولى در كمتر موردى و لذا اراده ى كمتر از سه از لفظ جمع برخلاف ظاهر لفظ خواهد بود.
بلكه آنچه از روايات استفاده مى شود آن است كه ملائكه ى حفظه نه تنها وظيفه شان حفظ اعمال آدميزاده است، بلكه آنان دو وظيفه دارند يا دو دسته هستند يكدسته موكل بر حفظ انسانها از حوادث و از شر شياطين و ارواح شريره و موذيه مى باشند حتى در بعضى از روايات از فرشتگانى نام برده شده كه براى حفظ هر عضوى ماموريت دارند و براستى كه اگر حفظ خدايى نباشد كمتر فردى به عمر طبيعى شصت و هفتاد سال مى رسد هر كس درباره ى خودش و دوستان و نزديكانش بينديشد متوجه مى شود كه حوادثى براى او و آشنايانش روى داده و بطور شگفت آورى از حادثه نجات يافته است. دسته دوم ملائكه اي هستند كه ماموريت آنان ثبت اعمال و اقوال آدمى است و در پاره اي از روايات است كه ملائكه روزنه، چنانچه در تفسير آيه ى شريفه: «اقم الصلواه لدلوك الشمس الى غسق الليل و قرآن الفجر ان قرآن الفجر كان مشهودا» روايت از «كافى» شريف است كه از امام صادق عليه السلام سئوال شد كه نماز صبح در چه وقت فضيلت بيشترى را دارا است فرمود: نمازى كه با دميدن فجر خوانده شود كه خداى تعالى مى فرمايد: «قرآن فجر» همانا قرآن فجر مشهود است، يعنى فرشتگان شب و روز هر دو دسته هنگام فجر حاضراند و چون بنده اي نمازش را با دميدن صبح بخواند دو بار در نامه ى اعمال او ثبت مى شود هم فرشتگان شب آن را مى نويسند و هم فرشتگان روز. «فى الكافى عن الصادق عليه السلام انه سئل عن افضل المواقيت فى صلوه الفجر فقال مع طلوع الفجر ان الله يقول و قرآن الفجر ان قرآن الفجر كان مشهودا يعنى صلوه الفجر يشهدها ملائكه الليل و ملائكه النهار فاذا صلى العبد الصبح مع طلوع الفجر اثبت له مرتين اثبتها ملائكه الليل و ملائكه النهار» و روايات ديگرى نيز به همين مضمون آمده است.
مكاشفه ى ملكوتى: از مرحوم عارف كامل واصل آخوند ملا «حسينقلى همدانى» نقل شده: كه روزى نماز صبح را كه به جماعت مى خواند پس از نماز متوجه شد كه بعضى از مامومين را شبهه اي در طلوع فجر هنگام شروع در نماز بوده. ايشان مى فرمايند عجبا! شما از نزول فرشتگان روز متوجه نشديد كه صبح طلوع كرده است؟!
و ملك الموت و اعوانه
بار الها! درود باد بر فرشته ى مرگ و معاونينش.
اين كه حضرت عزرائيل فرشته مرگ را معاونينى است مدلول آيات و اخبار است. اما آيات زيرا خداى تعالى يك جا مى فرمايد: «الله يتوفى الانفس حين موتها» خدا است كه جانها را هنگام مرگ مى ستاند و در جايى ديگر مى فرمايد: «قل يتوفاكم ملك الموت الذى و كل بكم»: بگو اي پيغمبر كه فرشته ى مرگ كه گماشته شده است بر شما جان شما را خواهد گرفت و جاى ديگر مى فرمايد: «و هو القاهر فوق عباده و يرسل عليكم حفظه حتى اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا و هم لا يفرطون» او است خدايى كه قهر و اقتدارش مافوق بندگان است و براى حفظ شما فرشتگان را به نگهبانى مى فرستد تا آنگاه كه هنگام مرگ يكى از شما فرا رسد رسولان او را مى ميرانند و در قبض روح شما هيچ تقصيرى نخواهند كرد و نيز فرمايد: «و الذين تتوفاهم الملائكه ظالمى انفسهم» آنان كه فرشتگان جانشان را مى گيرند در حالى كه در دنيا به خود ستم كرده اند و نيز فرمايد: «الذين تتوفاهم الملائكه طيبين» آنان كه چون فرشتگان آنان را قبض روح كنند پاك و پاكيزه اند و ديگر آيات شريفه، طبرسى قدس سره روايتى از اميرالمومنين عليه السلام نقل مى كند كه «زنديقى»، ادعا كرد كه در قرآن تناقضاتى وجود دارد و از جمله ى موارد تناقض كه مطرح كرد اين آيات بود و خلاصه ى مضمون آن كه خداى تعالى يك جا مى فرمايد: من خودم قبض روح مى كنم و در جاى ديگر فرمايد: ملك الموت و در جاى ديگر فرمايد: رسولان ما، پس آن حضرت در جواب او فرمود: خداى تعالى بزرگوارتر و بزرگتر از آن است كه خود مباشر قبض روح بندگانش شود و كار رسولان خدا و فرشتگان خدا كار خدا است، زيرا آنان به امر خداى تعالى كار مى كنند، پس خداى تعالى عده اي از فرشتگان را به عنوان رسول و سفير ميان خود و خلقش برگزيد و آنان همانها هستند كه مى فرمايد: «الله يصطفى من الملائكه رسلا و من الناس» پس هر كس كه اهل طاعت باشد متولى قبض روح او فرشتگان رحمت اند و هر كس اهل معصيت و گناه است ملائكه ى غضب جان او را مى گيرند و براى ملك الموت معاونينى است از ملائكه ى رحمت و ملائكه ى غضب كه به دستور او انجام وظيفه مى كنند و كار آنان كار او است و هر كارى انجام دهند به او نسبت مى يابد. پس در اين صورت، كار آنان كار ملك الموت است و كار ملك الموت كار خدا است، زيرا خداى تعالى جانها را بدست هر كس كه بخواهد مى گيرد و بدست هر كس كه بخواهد عطا مى كند و منع مى كند و پاداش و كيفر مى دهد و همانا كار امناء حق هم، كار خدا است چنانچه فرمايد «و ما تشاون الا ان يشاء الله».
و صدوق رحمه الله در فقيه روايت كرده است از امام صادق عليه السلام كه فرمود : خداى تعالى براى ملك الموت يارانى قرار داد از ملائكه كه جانها را مى گيرند همچون مدير شهربانى كه يارانى از آدميان دارد كه آنان را بدنبال كار مى فرستد. الحديث
از بعضى از اهل معرفت نقل شده كه گفته است: ملك الموت را در ميان فرشتگان الهى امتيازى است كه مومن را مى بايد به خاطر آن امتياز، او را بيش از ديگر فرشتگان دوست داشته و احترام كند، زيرا او است كه باعث مى شود كه اين زندگى پست دنيوى به زندگى اعلاى اخروى و حيات طيبه تبديل شود و از اين رو دستور رسيده است كه ما در دعا بگوييم: «اللهم صل على جبرئيل و ميكائيل و ملك الموت » كه دو فرشته اولى ما را از آنچه به صلاح امور اين عالم كه موجوداتش رو به فسادند آشنا مى سازند و لكن ملك الموت سبب آن است كه ما را از اين جهان رو بزوال و فساد بيرون برد و به حيات طيبه ى جاودان برساند پس او راست حقى عظيم و شكرى لازم عرفاى بزرگوار را در اين مجال سخنان شيوايى است كه آدمى را به ياد موطن اصلى مى اندازد و هواى وصل دوست را در مشام جان تازه مى سازد عارف والامقام مرحوم ملا «محمد هيدجى» را اشعارى است به ياد آن بزرگوار در اين اوراق ذكر مى شود با مقدمه اي كه به عنوان وصيت نامه مرقوم داشته است براى بيدارى دلهاى خفته و شيفته گان به دنيا و زخارف آن مخصوصا آن جا كه همه ى اسباب و اثاث باقيمانده را در مقابل دوازده تومان واگذار مى كند شايان توجه است اي هزاران آفرين بر اين همتهاى عالى و نظرهاى بلند و واقع بين و براستى بايد گفت:
نظر آنان كه نكردند بر اين مشتى خاك
الحق انصاف توان داد كه صاحب نظرند
صورت وصيتنامه مرحوم ملا «محمد هيدجى»
بسم الله الرحمن الرحيم
«هذا ما اوصى به العبد الخائف» الراجى عفو ربه محمد هيدجى المقر بما جاء به النبى صلى الله عليه و على آله الطاهرين» - پوشيده نماند كه كتب متعلقه به اين جانى فانى از قراريست كه ذكر مى شود. آنچه را كه جداگانه ثبت و مختوم است وقف كرده ام به طلاب مدرسه منيريه واقعه در جوار معصوم زاده سيد ناصرالدين عليه السلام بايد به تحويل كتابدار مدرسه داده شود شرايطى كه در كتب موقوفه ى مدرسه در وقف نامچه ذكر شده در اين كتابها نيز منظور - كتاب اشعار كه به موجب صورت وقف كه در پشت او نوشته شده بايد در هيدج به جناب ملا محمد حسين هيدجى برسد - كتاب «زادالمعاد» را بخشيده ام به اخوى زاده «عبدالروف» و كتاب «مغنى اللبيب» را به ملا «عبدالكريم» پسر كربلائى «عبدالرحيم» پسر عمو هبه كرده ام - كتاب «نهج البلاغه» خدمت ملا «محمد حسين» داده شود باقى مانده منتقل است به نور چشم «نور على» - عباى زمستانى من داده شود به اخوى زاده «على» - لباده به «محمود» على - باغ انگورى كه از براى من معين شده بود در دست «حبيب الله» اخوى زاده است منتقل به او است - عباى تابستانى من از كسى است كه بدن مرا غسل مى دهد - كاسه و بشقاب مرغى با سينى برنجى تخم مرغى متعلق است به كتابخانه و باقى اسباب و اثاث منزل از كاسه و كوزه و پوست و پلاس و غيره منتقل است به نور على - مبلغ دوازده تومان در عوض به اشخاص مفصله بدهد - «محمد طاهر» دو تومان - «گوهر خانم» دو تومان - «قربانعلى» دو تومان - «احمد دو تومان - سه نفر همشيره هاى على هر كدام يك تومان - و سلطنت خانم دختر عمو يك تومان - «كرباسى» از جهت كفن خود تهيه نموده ام و اختيار جنازه ى من با رفيق مشفق خود جناب مستطاب آقا حاجى «سيد حسين لاجوردى» است ادام الله بقاه هرگاه در تهران باشم و وصى من جناب ايشان است، همچنان كه در حال حيات زحمات مرا متحمل بوده اند در ممات هم متقبل خواهند شد - نور على را بخواهند آنچه را كه به هر كس بايد برسد به او تسليم كنند او امين است مى رساند آنچه ارث پدرى داشتم بعد از فوت پدرم رحمه الله عليه هبه كردم به اخوان خود و حصه ى من از عمارت پدرى منتقل است به اخوى زاده على كسى متعرض حال او نشود. «انا عبد من عبيد محمد»
من از كسى حق و طلبى ندارم و كسى از من حق و طلبى ندارد. «لله المنه على فضله و نو اله و الصلوه على نبيه و آله انا لله و انا اليه راجعون سبحان ربك رب العزه عما يصفون و سلام على المرسلين و الحمدلله رب العالمين» محل خاتم انا عبد من عبيد محمد.
تتمه ى وصايا - خواهشى كه از حضرت رفقا و دوستان دارم اين است كه هنگام حركت جنازه عمامه ى مرا بالاى عمارى نگذارند و در حمل جنازه به كمال اختصار كوشند- هاى و هو لازم نيست - از جهت اين كه مجلس ختمى فراهم آيد موى دماغ كسى نشوند چه عمل من ختم شد به كسى زحمت ندهند دوستان شادان و خندان باشند چرا كه من از زندان محنت و بلا رهايى جستم و از دار غرور به سراى سرور پيوستم و به جانب مطلوب خود شتافتم حيات جاودانى يافتم اگر جهت مفارقت از همديگر غمگين و اندوهگين مى باشيد عن قريب تشريف آورده خدمت شما انشاء الله مى رسيم هر گاه وجهى مى داشتم وصيت مى كردم ليله ى دفن كه شب وصال من است دوستان انجمن نموده سورى فراهم آورده سرورى داشته باشند به ياد ايشان من شاد شوم جناب مستطاب آقاى حاج «سيد مهدى» (رحمه الله) بداعى وعده ى مهمانى داده اند البته وفا خواهند فرمود بارى با اين همه تجلد و اظهار دليرى به نهايت هول و ترس دارم ولى به فضل حق و شفاعت اولياء او اميدوارم:
على حبهم يا ذا الجلال توفنى
و حرم على النيران شيبى و كبرتى
و قول النبى المرء مع من احبه
يقوى رجائى فى اقاله عثرتى
به همه دوستان سلام و التماس دعاى خير از همگان دارم همه گونه حق در ذمه ى من دارند مرا حلال نمايند:
الا انما الانسان ضيف لاهله
تقيم قليلا عندهم ثم يرحل
به سر باز دارم هواى وطن
برآنم كه بگريزم از ملك تن
بكى مانم از كشور خويش دور
گرفتار آميزش مار و مور
ستوه است از اين قفس مرغ جان
ز تن عزم پرواز دارد روان
رسيد آن كه زين تخمه ى پر ز خون
برآيد همى جوجه ى جان برون
چو بايد رهايى از اين دامگاه
ورا باغ مينوست آرامگاه
خوش آندم كه برگردم از راه باز
كنم ديده بر چهره ى دوست باز
بديدار ياران شوم شادكام
بياسايم از ديدن ديو و دام
ز يزدان برد مرگ پاداش خير
كه جانرا رهاند از اين تيره دير
همانا رهايى از اين گيردار
بمرگست بهتر ز مردن چكار
ز بخشايش كردگار است مرگ
كز او گلبن جان شود تازه برگ
بلى مرگ آزادى از رنجهاست
نبودى پس از وى اگر بازخواست
من از كرده ى خويش شرمنده ام
گواهى دهم خود كه بد بنده ام
آيا آفريننده ى مهر و ماه
ببخشا باين بنده ى رو سياه
بدرگاه لطفت شده ملتجى
گرفتار كردار خود هيدجى
انا عبد من عبيد محمد
و منكر و نكير و مبشر و بشير
و درود بر اين چهار فرشته به نامهاى منكر و نكير و مبشر و بشير، محتمل است كه مبشر و بشير نام ديگر دو فرشته قبلى باشد، زيرا در بيشتر روايات نامى از اين دو برده نشده است و تنها منكر و نكير ياد شده كه اين دو فرشته يا اين دو نوع از فرشتگان به نزد مرده در قبر مى آيند، تا از عقايد او بازپرسى كنند و يا از بعضى از اعمال او نيز سئوال كنند پس اگر مرده شخص صالح مومنى باشد آنان در زيباترين صورت مى آيند و به نامهاى مبشر و بشير خوانده مى شوند و اگر كافر يا مخالف باشد در زشتترين صورت بنزد او مى آيند و به نامهاى منكر و نكير ناميده مى شوند و ظاهر اين اخبار آن است كه يك حقيقت بيش نيستند و نامهايشان عوض مى شود و لذا در بيشتر اخبار اصلا نامى از مبشر و بشير برده نشده است بلكه همان منكر و نكير گفته شده چه براى مومن و چه براى غير مومن ولى با اين وصف احتمال دو نوع بودن نيز هست.
و ما در اين جا يك روايت از آن روايات را از فرمايشات امام چهارم سيدالساجدين عليه السلام كه هشدار دهنده است و بلكه بيداركننده مى آوريم.
صدوق رحمه الله در امالى به سند خود از سعيد بن مسيب نقل مى كند كه گويد: امام على بن الحسين عليه السلام در هر روز جمعه در مسجد رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مردم را با اين سخنان موعظه مى فرمود و آنان را به زهد در دنيا وا مى داشت و «حفظ عنه و كتب» چون مكرر اين كلام را مى فرمودند، لذا حفظ شد و نوشته شد مى فرمود: «ايها الناس اتقوا الله و اعلموا انكم اليه ترجعون فتجد كل نفس ما عملت فى هذه الدنيا من خير محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان بينه و بينها امدا بعيدا و يحذركم الله نفسه» اي مردم از خدا تقوا داشته باشيد و بدانيد كه شما به سوى او بازمى گرديد پس هر كس آنچه را كه در اين دنيا عمل كرده حاضر مى يابد چه كار نيك باشد و چه كار بد كه دوست دارد كاش ميان او و كار بد فاصله دورى مى بود و خداى تعالى شما را از خودش مى ترساند. «و يحك ابن آدم الغافل و ليس بمغفول عنه» هان اي فرزند آدم كه غافلى ولى از تو غفلت نشده است اي آدميزاده «ان اجلك اسرع شى ء اليك قد اقبل نحوك حثيثا يطلبك و يوشك ان يدركك» همانا اجل تو سريعتر چيزى است كه به سراغ تو مى آيد و با كمال رغبت به دنبال تو است و نزديك است كه تو را بگيرد «و كان قد او فيت اجلك و قبض الملك روحك» گويى كه مهلتت پايان يافته و ملك الموت جان تو را گرفته «و صرت الى منزل وحيدا فرد اليك فيه روحك و اقتحم عليك فيه ملكاك منكر و نكير لمسائلتك و شديد امتحانك» و تو در خانه اي تنها مانده اي و جان تو در آن منزل بر تو بازگردانده شد، و دو فرشته ى منكر و نكير گريبان تو را در آن منزل گرفته اند تا بازپرسى كنند و از تو امتحان سختى بازگيرند. «الا و ان اول ما يسالانك عن ربك الذى كنت تعبده و عن نبيك الذى ارسل اليك و عن دينك الذى كنت به و عن كتابك الذى كنت تتلوه و عن امامك الذى كنت تتولاه» بدان كه نخستين بازپرسى اين است كه چه خدايى مى پرستيدى و كدام پيغمبرى را به پيغمبرى قبول داشتى و به چه دينى متدين بودى و چه كتابى را مى خواندى و چه امام و پيشوايى را دوست مى داشتى يا اين كه سئوال از كيفيت موارد سئوال است كه خداى تعالى را چگونه مى پرستيدى و از رسول خدا چگونه اطاعت مى كردى و به دين اسلام تا چه حد پاى بند بودى و قرآنى كه آن را مى خواندى، چگونه به دستورهايش عمل مى كردى امام و رهبر و پيشوا را تا چه پايه دوست مى داشتى و در اجراى اوامر او حاضر بودى؟ «ثم عن عمرك فيما افنيته و مالك من اين اكتسبته و فيما اتلفته» مرحله ى دوم بازجويى از عمر تو است كه در چه چيز مصرف كردى و از مال تو است كه از كجا آوردى و در چه راهى تلفش كردى؟ «فخذ حذرك و انظر لنفسك و اعد للجواب قبل الامتحان و المساله و الاختبار» پس برحذر باش و در كار خود بينديش و پيش از امتحان و پرسش و آزمايش جواب آماده كن. «فان تك مومنا تقيا عارفا بدينك متبعا للصادقين مواليا لاولياء الله لقاك الله حجتك و انطق لسانك بالصواب فاحسنت الجواب فبشرت بالجنه و الرضوان من الله و الخيرات الحسان و استقبلتك الملائكه بالروح و الريحان و ان لم تكن كذلك تلجلج لسانك و دحضت حجتك و عييت عن الجواب و بشرت بالنار و استقبلتك ملائكه العذاب بنزل من حميم و تصليه جحيم» پس اگر مومن و با تقوى و عارف به دين خود و پيرو راستان و دوست اولياء خدا بوده باشى خداى تعالى حجتت را بر تو بياموزد و زبانت را به حق گويا مى كند، پس پاسخ نيكو مى دهى و مژده ى بهشت و رضاى الهى و حوريان نكو رو دريابى و فرشتگان با روح و ريحان به استقبال تو آيند.
و اگر اين چنين نباشى زبانت لكنت مى يابد و دليلت از دست مى رود و از پاسخگويى عاجز مى مانى و مژده ى آتش مى گيرى و فرشتگان عذاب استقبالت كنند با پذيرايى از حميم و فرود آمدن بر دوزخ. روايت تتمه دارد كه مجلسى رحمه الله فرمايد تتمه اش در ابواب مواعظ خواهد آمد.
و رومان فتان القبور
و درود به رومان كه بسيار فتنه انگيز قبرها است.
«مجلسى» فرمايد: كه نام اين فرشته را به جز در همين جا در ديگر اخبار معتبره نديده ام بلكه در اخبار مخالفين نامش برده شده است.
و الطائفين بالبيت المعمور
و درود بر فرشتگانى كه به گرد بيت المعمور در طوافند.
با توجه به اين كه بيت معمور در قرآن كريم مطرح است و مورد قسم قرار گرفته در سوره طور فرمايد: «و الطور و كتاب مسطور فى رق منشور و البيت المعمور» قسم به طور سينا قسم به كتاب مسطور (قرآن) در صحيفه ى گشوده و قسم به بيت المعمور كه خداى تعالى به ذكر و طواف بندگان و يا به طواف و تسبيح فرشتگانش معمور و آباد گردانيد.
روايات بسيار در اين باره وارد شده است و علت طواف هفتگانه خانه ى خدا را طواف ملائكه به بيت المعمور ذكر فرموده و «مجلسى» رحمه الله در جلد 55 بحار طبع جديد و 14 طبع قديم و نيز در مجلدات ديگر «بحار الانوار» رواياتش را ذكر فرموده و از جمله روايتى است كه از «كافى» شريف نقل شده: محمد بن مروان مى گويد: شنيدم امام صادق عليه السلام مى فرمود: كه وقتى من در خدمت پدرم در حجر اسماعيل نشسته بودم پدرم به نماز ايستاده بود كه مردى آمد و در كنار پدرم نشست چون پدرم از نماز فارغ شد سلام عرض كرد و گفت: سه سئوال دارم كه پاسخ آنها را نمى داند به جز تو يا مردى ديگر فرمود چيست عرض كرد: بفرمائيد تا بدانم سبب طواف كردن به اين خانه چه بود؟ فرمود: خداى عز و جل وقتى كه به فرشتگان دستور داد كه به آدم سجده كنند به خداى تعالى در جواب گفتند: آيا در زمين كسى را قرار مى دهى كه فساد در آن كند و خونها بريزد در حالى كه ما تسبيح گوى تو هستيم و تو را تقديس مى كنيم خداى تعالى فرمود: آنچه من مى دانم شماها نمى دانيد پس بر آنها غضب فرمود سپس آنان از خداى تعالى درخواست توبه كردند خداى تعالى امر فرمود كه طواف كنند «ضراح» را كه همان بيت المعمور است آنان هفت سال در طواف بودند و از آنچه گفته بودند استغفار مى كردند سپس خداى تعالى توبه آنان را پذيرفت و از آنان راضى شد اين چنين بود اصل طواف سپس خداى تعالى بيت حرام (كعبه) را مانند «ضراح» قرار داد كه توبه گاه گنهكاران از اولاد آدم باشد و پاك كننده آنان باشد عرض كرد: درست فرموديد.
و بعيد نيست تعبد به ظاهر اين روايات و اينكه روايات اشاره به يك امر معنوى ملكوتى باشد كه مورد احترام فرشتگان و مطاف آنان است همچون بيت الله الحرام كه در زمين مورد احترام و مطاف ما است و مشهود نبودنش براى ما دليلى بر نبودنش نيست و همانگونه كه ما طائفين را نمى بينيم مطافشان را نيز نمى بينيم.
و با توجيهى كه براى اين روايات شد اشكال محاذات بيت المعمور با بيت الله الحرام كه در روايات متعددى رسيده است با توجه به حركت و گردش همه كرات آسمانى و از جمله زمين كه تصورش مشكل مى نمود برطرف گرديد.
و مالك و الخزنه
و درود بر مالك كه فرمانده و رئيس خازنان و گماشته شدگان بر آتش دوزخ است و اين فرشته الهى كه نامش از ملك و قدرت ريشه مى گيرد آن چنان تسلط و قدرت دارد كه اميرالمومنين عليه السلام در خطبه اش مى فرمايد: «اعلمتم ان مالكا اذا غضب على النار حطم بعضها بعضا لغضبه و اذا زجرها توثبت بين ابوابها جزعا من زجرته»: هيچ مى دانيد كه مالك دوزخ وقتى نهيب خشم آلود بر آتش مى زند شعله هاى آتش دوزخ در هم مى پيچد و از شدت خشم او يكديگر را مى شكنند و وقتى آن را مى راند آتشها در ميان درهاى دوزخ بروى هم انباشته مى شود؟
دوزخيان گاهى به مالك متوسل مى شوند كه به خداى تعالى عرض كند تا خدا جانشان را بگيرد، بلكه با مرگ از اين عذاب نجات يابند، ولى مالك به آنان پاسخ مى گويد كه در اين عالم مرگى وجود ندارد و عالم حيات است. «و قالوا يا مالك ليقض علينا ربك قال انكم ما كثون» و گاهى به خزنه و مامورين زير دست مالك پناهنده مى شوند كه اگر نجاتى نيست حداقل تخفيفى در عذابشان داده شود ولو به يك روز كه نفسى بكشند و استراحتى كنند. «و قال الذين فى النار لخزنه جهنم ادعوا ربكم يخفف عنا يوما من العذاب» و لكن همين تقاضاى كوچك! نيز پذيرفته نمى شود پناه به خداى تعالى مى بريم از عذاب او در دنيا و آخرت.
و رضوان و سدنه الجنان
رضوان نام رئيس حوريان و غلمان و خادمان بهشتى است به عكس نام مالك دوزخ كه از ملك و قدرت مشتق بود و تناسب با حال مستكبرين و گردنكشان گنهكار داشت اين نام از رضا و خوشنودى ريشه مى گيرد كه بندگان بهشتى با اين صفت در دنيا خو گرفته بودند «رضى الله عنهم و رضوا عنه» در شان آنان بود و در راه رضا و خوشنودى حق تعالى كه بالاترين موهبت الهى بود «و رضوان من الله اكبر» از بذل جان و مال دريغ نداشتند آنان كه ديروز به زبان حالشان مى سرودند:
عشق تو سرنوشت من مهر رخت سرشت من
خاك درت بهشت من راحت من رضاى تو
امروز فرشته اي به نام رضوان و با همه ى سدنه و خادمان اش در خدمت آنان است. اقتباسى است از آيه شريفه: «عليها ملائكه غلاظ شداد لا يعصون الله ما امرهم»: و صفت مشتركه اي است ميان همه ى فرشتگان، چه مامورين به دوزخ و چه موظفين در بهشت. و درود بر فرشتگانى كه مى گويند به مومنين و به آنان بشارت مى دهند كه سلام و تحيت بر شما باد كه صبر پيشه كرديد ولى عاقبت چه منزلگاه نيكويى نصيبتان گرديد و در اين منزلگاه از همه آفات بدوريد و جز سلامت و سعادت چيزى نيست و ظاهرا مقصود از دار در اين جمله از دعا و در آيه ى شريفه دار دنيا است كه براى مومنين اين چنين عاقبت نيكويى در برداشت هم چنان كه مولى الموحدين عليه افضل صلوات المصلين درباره ى متقين فرمود: «صبروا اياما قليله اعقبتهم راحه طويله» چند روز انگشت شمار صبر كردند و استراحتى دراز مدت بدنبال شان بود و نيز خطاب به كسى كه از دنيا نكوهش مى كرد فرمود: «ايها الذام للدنيا المغتر بغرورها...»
تا آنكه فرمود: «ان الدنيا دار صدق لمن صدقها و دار عافيه لمن فهم عنها و دار غنى لمن تزود منها و دار موعظه لمن اتعظ بها مسجد احباء الله و مصلى ملائكه الله و مهبط وحى الله و متجر اولياء الله اكتسبوا فيها الرحمه و ربحوا فيها الجنه» دنيا خانه ى صدق است براى كسى كه با دنيا راست بگويد و عافيت گاه است براى كسى كه دنيا را درك كرده باشد و جاى ثروت اندوزى است براى آن كه از دنيا زاد و توشه ى آخرت برگيرد و اندرزگاه است براى آن كه پندپذير باشد دوستان خدا را مسجد است و فرشتگان الهى را نماز خانه و فرودگاه وحى الهى است و تجارتخانه اولياء خدا است كه در آن به كسب رحمت پرداختند و سود اين سودا بهشت بود «فمن ذا يذمها»؟ كيست كه چنين دنيايى را نكوهش و مذمت كند.
زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت
كانكه شد كشته ى او نيك سرانجام افتاد
فرمود امام باقر عليه السلام بر حسب روايتى كه «كلينى» در «كافى» شريف و نيز صدوق قدس سره به سندهاى معتبر نقل كرده اند در وصف حال متقين پس از ورود به بهشت: «ثم يبعث الله الف ملك يهنونه بالجنه و يزوجونه الحوراء قال فينتهون الى اول باب من جنانه فيقولون للملك الموكل بابواب جنانه استاذن لنا على ولى الله فان الله بعثنا اليه نهنئه فيقول لهم الملك حتى اقول للحاجب فيعلمه مكانكم قال فيدخل الملك الى الحاجب و بينه و بين الحاجب ثلاث جنان حتى ينتهى الى اول باب فيقول للحاجب ان على باب العرصه الف ملك ارسلهم رب العالمين ليهنئوا ولى الله و قد سالوا ان آذن لهم عليه فيقول الحاجب انه ليعظم على ان استاذن لا حد على ولى الله و هو مع زوجته الحوراء قال و بين الحاجب و بين ولى الله جنتان قال فيدخل الحاجب الى القيم فيقول له ان على باب العرصه الف ملك ارسلهم رب العزه يهنئون ولى الله فاستاذن فيقدم القيم الى الخدام فيقول لهم ان رسل الجبار على باب العرصه و هم الف ملك ارسلهم الله يهنئون ولى الله فاعلموه بمكانهم قال فيعلمونه فيوذن للملائكه فيدخلون على ولى الله و هو فى الغرفه و لها الف باب و على كل باب من ابوابها ملك موكل به فاذا اذن للملائكه بالدخول على ولى الله فتح كل ملك بابه الموكل به قال فيدخل القيم كل ملك من باب من ابواب الغرفه قال فيبلغونه رساله الجبار جل و عز و ذلك قول الله عز و جل «و الملائكه يدخلون عليهم من كل باب» اي من ابواب الغرفه سلام عليكم الى آخر الايه. ترجمه حديث شريف:
سپس خداى تعالى هزار فرشته را ماموريت مى دهد كه تبريك ورود به بهشت را به ولى خدا عرض كنند و او را به حورى بهشتى تزويج كنند فرمود: فرشتگان كه به اولين مدخل ورودى باغها مى رسند، به فرشته اي كه نگهبان درهاى باغها است مى گويند: براى ديدن ولى خدا اجازه بگيرد كه خداى تعالى به ما ماموريت داده تا تبريكش گوييم پس آن فرشته به آنان مى گويد باشيد تا بدربان مخصوص اطلاع دهم فرمود: آنگاه فرشته بنزد دربان مخصوص مى رود و پس از واگذار از سه باغ كه ميان او و دربان مخصوص فاصله دارد به اولين در ورودى باغ مى رسد و بدربان مى گويد بر در فضاى بيرون يك هزار فرشته، كه خداى رب العالمين آنان را براى عرض تبريك فرستاده منتظرند و از من خواسته اند كه براى آنان اجازه ى شرفيابى بگيرم دربان مى گويد:
در موقعى كه ولى خدا با همسر حورى خودش به خلوت نشسته بر من سنگين است كه براى كسى اجازه ى ورود بگيرم فرمود: ميان دربان مخصوص و ولى خدا دو باغ فاصله است فرمود دربان مخصوص به نزد رئيس كل تشريفات (قيم) مى رود و به عرض مى رساند كه هزار فرشته در بيرون هستند كه خداى رب العزه آنان را فرستاده براى عرض تبريك به خدمت ولى خدا اجازه آنان را بگير پس رئيس كل به نزد محافظ مخصوص (خدام) مى رود و به آنان گزارش مى دهد كه فرستادگان خداى جبار بر در بيرونى هستند و تعدادشان هزار فرشته است كه خداى تعالى ماموريت شان داده كه به ولى الله تبريك گويند جريان را به حضور ولى الله عرض كنيد فرمود: چون گزارش به حضور مى رسد اجازه داده مى شود پس آنان را به تالار مخصوص كه هزار در ورودى دارد و بر هر در فرشته اي به پاسبانى است راهنمايى مى كنند فرمود پس رئيس كل تشريفات (قيم) هر يك از فرشته ها را از يك در مخصوص كه باز شده داخل مى كنند فرمود: پس فرشتگان پيام خداى جبار جل و عز را به ولى خدا ابلاغ مى كنند و به اين معنى اشاره فرموده خداى تعالى كه مى فرمايد: «و الملائكه يدخلون عليهم من كل باب» يعنى از هر يك از درهاى غرفه (تالار بزرگ) و مى گويند سلام عليكم تا آخر آيه. زبانيه گروهى از فرشتگانند كه مامور بر آتش دوزخند و شايد همان فرشتگان نوزده گانه باشند كه در آيه ى شريفه به آنان اشاره شده «عليها تسعه عشر» و شايد غير آنها باشند گفته شده كه زبانيه از جمعهايى است كه مفرد ندارند مانند ابابيل، و از جوهرى نقل شده كه گفته است عرب به مامورين پليس زبانيه مى گويد و بدان مناسبت نام گروهى از ملائكه شده است كه آنان دوزخيان را به سوى آتش مى رانند اگر بدين معنى باشد كه جوهرى گفته است ريشه اي از (زبن) است كه به معانى دفع است المنجد گويد: زبنه زبنا، دفعه، صدمه، نحاه همه اين معنانى با ملائكه موكل بر آتش مناسب است.
دورد بر زبانيه: فرشتگانى كه چون دستور به آنان مى رسد كه او را (دوزخى را) بگيريد و به زنجيرش درآريد سپس به آتشش افكنيد، بى درنگ انجام وظيفه مى كنند و مهلتى به گنهكار نمى دهند. و درود بر فرشته اي كه از يادش برديم و مقامش را نزد تو نمى دانيم و از كارى كه او را بدان گماشته اي خبر نداريم.
از ظاهر اين جملات چنين برمى آيد كه آن حضرت به جمله اي از فرشتگان احاطه ى علمى نداشته اند و اين برخلاف رواياتى است كه صريحا بيان مى كند ائمه عليهم السلام به همه عوالم و مخلوقات عالمند و خداى تعالى امام را به ملكوت آسمانها و زمين آگاه فرموده است، بنابراين براى اين قسمت از دعا چند توجيه توان كرد.
1. مقصود آن باشد كه ما از طريق معموله كه ظواهر كتاب و سنت است و راه آگاهى ديگران است علم بوجود اين فرشتگان نداريم و اين معنى منافات با آن ندارد كه ائمه عليهم السلام از طريق ديگرى علم داشته باشند كه مصلحت در اظهار آن نبوده.
2. گفته شود كه دعا از زبان ديگران انشاء شده است و اين دو توجيه وجيه نيست .
3. گفته شود كه حضرتش به هنگام انشاء دعا علم به اين موضوعات نداشته كه در روايات است «اذا شاووا علموا» ائمه عليهم السلام هر وقت كه بخواهند علم پيدا مى كنند.
4. اينگونه بيانات از ائمه عليهم السلام به انگيزه تواضع در پيشگاه الهى صادر شده است، چنانچه همين توجيه نسبت به اعمالى كه با توسل به اسباب عادى از ائمه صادر مى شد جارى است با آن كه، ما مى دانيم ائمه عليهم السلام و هم چنين ديگر اولياء خدا بطور يقين قدرت بر اجراى امور از طرق غير عادى دارند بياد دارم دوران اقامتم در نجف اشرف يكى از بزرگان عرفا مشرف بود
وقتى فرمود: مشكلى دارم ز دانشمند مجلس بازپرس و مشكل همين بود كه ائمه و اولياء عليهم السلام با داشتن قدرت فوق العاده ى بشرى چرا از قدرتشان استفاده نكرده اند مقصود نه امور كلى جهان خلقت بود كه منافات با مصلحت اتم داشته باشد، بلكه حتى در امور جزئيه كه يقينا با مصالح عامه تماس و تزاحمى نداشت و به من فرمودند كه سئوال مزبور را از آقايان نجف بنمايم، آن روزها مرحوم آيه الله «آقا ميرزا محمود» امام جمعه زنجان كه از اعاظم علماى وقت شمرده مى شد اقامت موقت در نجف داشتند اين بنده سئوال را در محضرشان طرح كردم فرمود همين سئوال در بعضى از روايات از امام عليه السلام شده است و در پاسخ فرموده است: (ما تواضعا لله چنين مى كنيم) وقتى جواب را به حضور آن عارف بزرگ رساندم تغيير حالتى در ايشان مشاهده شد و فرمود: ائمه عليهم السلام مطالب را چقدر عالى بيان فرموده اند؟! «ارى و انا لامراء الكلام و فينا تنشبت عروقه و علينا تهدلت غصونه» (ط 231 نهج) و به فرشتگان ساكن در هوا و زمين و آب از روايات استفاده مى شود كه فرشتگان الهى مامورين حقند پراكنده در همه ى اين اماكن، چنانچه شيخ رحمه الله به سند خود از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمودند: نهى فرمود اميرالمومنين عليه السلام از اين كه كسى در آب جارى بول كند مگر آن كه ناچار باشد و فرمود كه همانا براى آب اهلى است و در وصيت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم است به على عليه السلام كه فرمود خداى تعالى نپسنديد از براى امت من كه در زير آسمان غسل كنند مگر آن كه لنگ بسته باشند و نپسنديد كه در ميان نهرها درآيند مگر با لنگ كه در آنها ساكنانى هستند از فرشتگان و در روايت ديگر كه صدوق در مجالس روايت كرده فرمود در رودخانه ها فرشتگانى هستند كه در آنها ساكنند و تعمير مى كنند آنها را و در كتاب علل نيز از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمود: همانا خداى عز و جل فرشتگانى به روئيدنيهاى زمين از درخت خرما و ديگر درختان برگماشته است پس هيچ درختى و نخل خرمايى نيست مگر آن كه به همراهش فرشته اي است از جانب خداى عز و جل كه از آن و آنچه در آن است نگهدارى مى كند و اگر نبود اين كه با او است كسى كه از او دفاع مى كند درندگان و جنبندگان زمين هر چه ميوه در آنها بود مى خوردند... حديث دنباله دارد «بحار الانوار» ج 56 صفحه ى 239.
و من منهم على الخلق
و فرشتگانى كه گماشته خلقند با انواع مختلفى كه دارند و بعضى از آن انواع ذكر شد و بعضى ديگر ذكر نشد مانند فرشتگانى كه مشايعت مى كنند كسى را كه به عيادت بيمارى برود يا مومنى را زيارت كند و فرشتگانى كه به صورت فقير براى آزمايش مى آيند و سئوال مى كنند و فرشتگانى كه دست بر دل مصيبت زده مى نهند تا آرامش بيابد و فرشتگانى كه براى روزه داران دعا مى كنند و فرشتگانى كه دست به صورت روزه دار مى كشند تا حرارت كمترى احساس كند و او را مژده ى رحمت مى دهند و فرشتگانى كه در منى و عرفات يك يك حجاج را بررسى مى كنند تا براى حاجيانى كه سالهاى پيش به حج مى آمدند و آن سال محروم شده اند و در ميان حاجيانشان نديدند، دعا كنند و فرشتگانى كه در حرمهاى مطهره جاى دارند مخصوصا فرشتگان حائر حسينى على ساكنها السلام و فرشتگانى كه به مشايعت زايران ابى عبد الله عليه السلام مى روند و انواع بى شمارى كه موكل بر ذرات موجودات هستند و همگى جنود الله هستند «و ما يعلم جنود ربك الا هو» آنچه ذكر شد بنابر آن است كه خلق در اين جمله از دعا به معناى مخلوق باشد و اما اگر به معناى مصدرى اش باشد معناى جمله چنين مى شود درود بر فرشتگانى كه مامور خلق و آفرينش اند و چون خداى تعالى اراده كند كسى را و يا چيزى را بيافريند به آنان دستور مى دهند، چنانچه در روايات بسيارى وارد است كه خداى را دو فرشته است براى خلق و آفرينش و چون بخواهد كسى را بيافريند به آن دو فرشته دستور مى دهد تا از خاكى كه مبدا خلقت او است بردارند همان كه خداى تعالى مى فرمايد: «منها خلقناكم و فيها نعيدكم و منها نخرجكم تاره اخرى» پس آن را با نطفه اي كه در رحم است مى آميزند و پس از آميخته شدن عرض مى كنند پروردگارا چه مى آفرينى؟ پس خداى تعالى آنچه را كه اراده ى آفرينش آن را فرموده به آن دو ملك دستور مى دهد. پروردگارا درود بر آنان فرست روزى كه هر كس مى آيد در حالى كه فرشته اي او را به محشر كشاند و فرشته اي بر نيك و بدش گواهى دهد.
اميرالمومنين عليه السلام در نهج البلاغه فرمايد: «سائق يسوقها الى محشرها و شاهد يشهد عليها بعملها» و اگر مقصود از سائق و شاهد فرشتگان باشند يا اشاره خواهد بود به فرشته خاصى و يا مقصود جنس فرشته خواهد بود، زيرا در بسيارى از اخبار رسيده است كه هزاران فرشته اخيار و نيكوكاران را مشايعت خواهند كرد و همچنين با بعضى از اشرار ملائكه هاى عذاب همراهند تا عذابشان تشديد شود و گواهان از ملائكه نيز بيش از يك فرشته است، چنانچه در روايات متعددى وارد شده است. (و ممكن است مراد از ضمير عليهم همان فرشتگان سائق و شهيد باشند هر چند خلاف ظاهر است). درودى بر آنان بفرست كه مقامشان را در نزد تو بالاتر و ذاتشان را پاكيزه تر سازد. بار الها هنگاميكه بر فرشتگانت و پيامبرانت درود فرستادى و درودهاى ما را به آنان رساندى بر ما نيز درود بفرست و ما را نيز مشمول رحمتت بفرما به خاطر اين توفيقى كه به ما عنايت فرمودى و زبان ما را به گفتار نيك درباره ى آنان گشودى كه تويى بخشاينده و بخشنده اي كه بخل را بر داد و عطاى تو راهى نيست و تويى بزرگوار و با گذشت.
