بسم الله الرحمن الرحيم
و كان من دعائه اذا ابتدا بالدعاء بدا بالتحميد لله عز و جل و الثناء عليه فقال:
رويه ى آن حضرت در دعا چنين بود كه، در آغاز دعا خداى عز و جل را حمد و ثنا مى كرد. در اينكه آن حضرت دعا را با حمد خداى تعالى آغاز مى كرد، هم آهنگ با كتاب خدا و قرآن كريم بود، كه با سوره ى حمد شروع شده است و نيز مطابق با حديثى است كه از رسول خدا (ص) نقل شده كه فرمود: «كل امر ذى بال لم يبدا فيه بالحمد فهو اقطع» و در روايتى (بحمد الله) است، يعنى: هر كار قابل اهميتى كه با حمد الهى آغاز نشود، نافرجام خواهد بود. و نيز اميرالمومنين (ع) فرمود: «ان المدحه قبل المساله»: پيش از آنكه حاجتى بخواهى ستايش كن، و از امام صادق (ع) روايت است كه فرمود: دعائى كه پيش از آن ستايش نباشد ابتر است و به پايان نمى رسد. مى بايست اول حمد نمود سپس دعا «ان دعاء لا يكون قبله تحميد فهو ابتر انما لتحميد ثم الدعاء» و اين خود ادبى است در دعا كه مراعات آن از ضروريات آداب بندگى است. نكته اي مهم و قابل توجه: بدون شك دعا يكى از عبادات بزرگ است و در همه ى اديان آسمانى دستور دعا رسيده است و مخصوصا در دين مقدس اسلام ترغيب فراوانى به دعا شده، تا آنجا كه خداى تعالى فرمايد: «ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين»: مرا بخوانيد تا اجابت كنم و هم آنچه بصلاح شما است مستجاب سازم، همانا كسانى كه از عبادت من سركشى كنند بزودى با خوارى و ذلت بدوزخ خواهند رفت. امام سجاد (ع) در دعاى صحيفه پس از قرائت اين آيه عرض مى كند: «فسميت دعائك عباده و تركه استكبارا» بار الها تو دعا را عبادت ناميدى و ترك آن را استكبار خواندى. و در روايت زراره از امام باقر (ع) نيز آمده است كه آن حضرت فرمود: خداى عز و جل مى فرمايد: «ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين» فرمود: مقصود دعا است. و كوتاه سخن آنكه: آيات و اخبار در فضيلت دعا از طريق شيعه و سنى بحد تواتر است و در لسان عرفا و بزرگان دين، يكى از ضروريات دين شمرده شده و حضرت امام «خمينى» قدس سره، ادعيه ى وارده از ائمه دين (ع) را به نقل از استادش در علوم و معارف الهيه، عارف كامل مرحوم «شاه آبادى» قدس سره تعبير به قرآن صاعد فرمودند. ولى شايد بعضى سئوال كنند كه اين همه ترغيب به دعا در آيات و اخبار به چه منظور است؟ و چه فائده اي در دعا است؟ زيرا آنچه را كه ما با دعا از خداى تعالى مى خواهيم اگر در علم خداوندى معلوم الوقوع است كه حتما شدنى است! چه ما دعا بكنيم و چه نكنيم و گرنه، نشدنى است، زيرا مقدرات الهيه تماما تقدير و تعيين شده و قضاى الهى حتمى و جارى شدنى است، تا آنجا كه گفته شده است «جف القلم بما هو كائن» حافظ گويد:
چو قسمت ازلى بى حضور ما كردند
گر اندكى نه بوفق رضاست خرده مگير
در اين صورت دعا نه چيزى بر قضا و قدر الهى مى افزايد و نه چيزى را از آن ميكاهد، و به عبارت ديگر: خواسته ى ما اگر بر مصلحت ما باشد، خداى تعالى كه جواد مطلق است در عطاى آن بخل نخواهد داشت و اگر بصلاح حال ما نباشد، بر حكيم مطلق روا نيست كه خواسته ى ما را به ما عطا كند، و گذشته از اين، مگر نه اين است كه يكى از عالى ترين مقامات اولياء، مقام رضا و از بين بردن خواسته هاى نفسانى است؟ و دعا كردن يعنى خواسته اي از خداى تعالى داشتن، منافات با مقام رضا دارد. دانشمندان اسلامى پاسخهاى گوناگونى در اين باره گفته اند و بايد اعتراف كرد كه فهم دقيق آنها و حل اين اشكال خالى از دقت هم نيست، پس گوئيم با تاملى بيشتر و عنايتى عميق تر به آيات و روايات در باب دعا، خواهيم ديد كه دعا خود يكى از مقدمات قضاى الهى و در سلسله ى علل وقوع مقدرات و يكى از مقدمات جريان تقدير حضرت حق است. به اين معنى كه: دعا داراى دو بعد است:
1. بعد صدور دعا از بنده و اينكه عمل دعا نيز همچون ديگر اعمال، از كارهائى است كه بنده آن را انجام مى دهد. دعا در اين بعد محكوم قضا است يعنى تا قضاى الهى و مشيت و تقدير او نباشد دعا نيز همچون ديگر كارها از بنده صادر نمى شود.
2. بعد ديگر دعا، عبارت است از اينكه دعا عملى است كه خداى تعالى به آن امر كرده و دستور دعا كردن را به ما آموخته است و فرموده: «ادعوا ربكم، ادعونى استجب لكم» دعا در اين بعد، از همان مبداء است كه قضا نيز از آنجا است و قضا نمى تواند حاكم بر دعا باشد كه هر دو عرض يكديگر و منبعث از يك جا مى باشند (دقت شود).
بنابراين، آنكه دعا مى كند خود مجرى قضاى الهى است و بگفته حافظ:
در پس آينه طوطى صفتم داشته اند
آنچه استاد ازل گفت بگو مى گويم
و اگر دعا با اين بعد ملحوظ شود، هيچگونه منافاتى با مقام رضا ندارد و هنگامى منافات دارد كه بحكم خواهش نفس باشد، اما آنكه عارف بالله است و متمكن در مقام رضا، همانگونه كه در مقام عظمت خداى تعالى پيشانى بر خاك مى گذارد و او را تسبيح و تقديس مى كند، هم چنين دعا نيز مى كند و حوائج خود را بر او عرضه مى دارد و در نظر او دعا كردن انجام وظيفه اي بيش نيست و علامت اين چنين دعا آن است كه اگر تير دعايش به هدف اجابت نرسيد و حاجتش برآورده نشد زبان گله و شكايتى از خداى تعالى ندارد به فرموده حافظ:
حافظ وظيفه ى تو دعا گفتن است و بس
در بند آن مباش كه نشنيد يا شنيد
و به آنچه گفتيم، شايد اشاره فرموده باشد امام صادق (ع) كه فرمود بميسر بن عبد العزيز: «يا ميسر ادع و لا تقل ان الامر قد فرغ منه ان عند الله منزله لاتنال الا بمسئلته و لو ان عبدا سد فاه و لم يسئل لم يعط شيئا فاسال تعط يا ميسرانه ليس من باب يقرع الا يوشك ان يفتح لصاحبه»: اي ميسر دعا كن و نگو كه كار از كار گذشته است، همانا نزد خداى تعالى منزلت و مقامى است كه به جز با دعا به آن مقام نتوان رسيد و اگر بنده اي دهان خود را ببندد (دعا نكند) چيزى به او داده نمى شود، پس سئوال كن تا عطا داده شوى. اي ميسر هيچ درى نيست كه زده شود مگر آنكه به باز شدن بروى زننده نزديك ميشود.
گفت پيغمبر كه چون كوبى درى
عاقبت زان در برون آيد سرى
چون ز چاهى مى كنى هر روز خاك
عاقبت اندر رسى در آب پاك
در اين جا سئوال ديگرى نيز ممكن است پيش بيايد و آن اينكه: با وجود وعده ى صريحى كه پروردگار عالم در آيه ى شريفه ى: «ادعونى استجب لكم» براى اجابت دعا بما داده و با تاكيداتى كه در قرآن مجيد فرموده، كه: «ان الله لايخلف الميعاد» و «لايخلف الله وعده» چرا دعاهاى ما مستجاب و حاجات ما روا نمى شود؟ به اين اشكال نيز جوابهاى چندى توان داد و از لطيف ترين آنها اين كه: معنى و مدلول اصلى آيه درست درك نشده است، اين آيه در مقام عرض نياز و برآمدن حوائج زندگانى و ملتمسات نفسانى نيست، كه حد توقف ندارد و هر روز خواسته يى نو و غرض و آرزويى تازه در دعا عرضه مى كنيم و توقع داريم كه همه دعاهاى ما مستجاب و جميع آمال و حاجات ما برآورده شود و چه بسا كه اغراض و مقاصد داعيان با يكديگر متباين و متناقض مى افتد. چنانكه مثلا يكى ابر و باران و ديگرى صافى و خشكى هوا از خدا به دعا مى خواهند و هر دو چشم اجابت دارند. آيه ى شريفه در اين مقام نيست و وعده اي كه در آن داده شده است، مربوط به اين قبيل حوادث و مقاصد و نيازمنديهاى بى حد و حصر دنيوى نيست. بلكه در مقام ذكر خدا و مجابات و مناجات و مكالمه ى روحانى با خود حق تعالى است و مدلول صريح آيه اين است كه: مرا بخوانيد تا به شما جواب بگويم. در آيات ديگر نيز داريم كه مى فرمايد: «و لا تدع مع الله الها آخر» و «فلا تدعوا مع الله احدا» و «ادعوا ربكم تضرعا و خفيه» و «اذكر ربك فى نفسك تضرعا و خفيه» پس نبايد ما در ذكر و دعاى الهى كسى يا چيزى را با او شريك كنيم، بديهى است كه اگر كسى شما را براى حاجت دنياوى خواست، شما را نخواسته، بلكه حاجت خود را خواسته و شما را آلت و نردبان پايه ى وصول به مقصد خود قرار داده است. اشتباه نشود، نمى گويم حاجت از خدا نبايد خواست، مى گويم: خدا را براى حاجت نبايد خواست و علاوه مى كنيم كه، حاجت هم جز از خدا نبايد خواست.
خود كه كوبد آن در رحمت نثار
كه نيابد در اجابت صد بهار
توضيحا از تعبير (ادعونى) در سياق آيه ى «ادعونى استجب لكم» از جنبه ى ذوق ادبى و به قرينه ى آيات ديگر كه نمونه آن را ذكر كرديم، مفهوم اختصاص، استنباط مى شود. يعنى: مرا بخصوص بخوانيد نه غير مرا و نه اغراض و آمال و آرزوهاى قلبى دنيوى خودتان را و در اين صورت است كه قطعا از پروردگار خود به زبان حال، جواب لبيك خواهيد شنيد.
و بالجمله، مقصود اين آيه اين است كه: هر كس خدا را در ذكر خفى يا جلى با خلوص نيت و كمال ايمان بخواند، خداوند با زبان حال و اشارات معنوى او را جواب مى گويد و غايت مطلب همانست كه از گفته هاى مولوى نقل كرديم.
ترس و عشق تو كمند لطف ماست
زير هر يا رب تو لبيك هاست
يعنى اگر درست دقت كنيم، لبيك حق را قبلا شنيده و بعد از آن بذكر و دعاى وى پرداخته ايم. انجاز وعد از اين سريعتر و بهتر كجا است؟ سپاس خدايى را كه اولى است، كه پيش از او اولى نبوده، و آخرى است كه بعد از او آخرى نخواهد بود.
حمد: عبارت است از ثناگويى بر كمال و جمال چيزى و مقابل آن ذم و بدگويى است و فرق ميان حمد و مدح آن است كه صفت كمال و جمالى كه مورد توصيف قرار مى گيرد، اگر صفتى باشد كه در اختيار ممدوح باشد. آن را حمد گويند و اگر غير اختيارى باشد مدحش خوانند چنانچه در تعريف حمد گفته اند:
«هو الثناء باللسان على الجميل الاختيارى»
و الف و لام در (الحمد) به معناى جنس است و لام (لله) براى اختصاص است و اين بدان معنى است كه، جنس حمد از هر كس و براى هر كس كه صادر شود مخصوص است به خداى تعالى. براى آن كه همه ى صفت هاى كمال، بحق تعالى باز مى گردد، كه او است آفريننده ى آنها و همگى به عنايت حق تعالى تحقق مى يابد، كه وجود و توابع و لوازم وجود همه از حق تعالى است و علم و قدرت و حيات همه موجودات، پرتوى است از علم و قدرت و حيات بارى تعالى. چنانچه در حكمت متعاليه به ثبوت پيوسته و در نظر عارفان بحق بشهود رسيده است، و به بيان ديگر: چون حمد در مقابل نعمت و انعام و احسان است كه كمال اختيارى است و بجز ذات حق تعالى نعمت دهنده و احسان بخشى در دار تحقق نيست، پس همه ى حمدها كه در مقابل هر نعمت و احسانى مى شود، در حقيقت حمد منعم و محسن واقعى است و چون جمال حقيقى مخصوص جميل على الاطلاق است و همه ى زيبايى كه در عالم وجود مشاهده مى شود، پرتوى از جمال و حسن او است و يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاد، پس همه مدايح نيز، به حق تعالى باز مى گردد. و بفرموده ى امام خمينى قدس سره: هر حمد و مدحى كه از هر حامد و مادحى است در ازاء آن جهت نعمت و كمال است و محل و مورد نعمت و كمال، كه آن را تنقيص و تحديد نموده، به هيچ وجه مدخليت در ثنا و ستايش ندارد، بلكه منافى و مضاد است، پس جميع محامد و مدايح بحظ ربوبيت كه كمال و جمال است رجوع كند نه بحظ مخلوق كه نقص و تحديد است.
مولانا در جلد سوم مثنوى فرمايد:
در تحيات و سلام الصالحين
مدح جمله ى انبيا آمد عجين
مدحها شد جملگى آميخته
كوزه ها در يك لگن در ريخته
ز آن كه خود ممدوح جز يك بيش نيست
كيش ها زين روى جز يك كيش نيست
ز آن كه هر مدحى به نود حق رود
بر صور و اشخاص عاريت بود
مدحها جز مستحق را كى كنند
ليك بر پنداشت گمره مى شوند
همچو نورى تافته بر حايطى
حائط آن انوار را چون رابطى
لاجرم چون سايه سوى اصل راند
ضال، مه گم كرد و ز استايش بماند
يا ز چاهى عكس ماهى وانمود
سر بچه در كرد و آن را مى ستود
در حقيقت مادح ماه است او
گر چه جهل او بعكسش كرد رو
مدح او مه راست نى آن عكس را
كفر شد آن چون غلط شد ماجرا
كز شقاوت گشت گمره آن دلير
مه ببالا بود او پنداشت زير
و به آن چه گفته شد، اشاره فرمود امام باقر (ع) در روايتى كه: امام صادق (ع) از ايشان نقل مى فرمايد كه فرمود: پدرم مركبى را گم كرد فرمود: اگر خداى تعالى مركوب مرا به من بازگرداند، خداى را بحمدهايى بستايم كه مورد رضايت او باشد. چيزى نگذشت كه مركب با زين و لجام آورده شد، پس پدرم بر آن مركب سوار شد و لباس هاى خود را از اطراف خود جمع كرد، آنگاه سر به سوى آسمان بلند كرد و گفت: (الحمد لله) و چيزى بر اين جمله نيفزود، سپس فرمود: چيزى فروگذار نكردم و به جاى نگذاشتم همه ى حمدها را براى خداى عز و جل قرار دادم و هر چه حمد است در همين است كه گفتم.
قال (ع) «فقد ابى بغله له فقال لئن ردها الله تعالى لاحمدنه بمحامد يرضاها فما لبث ان جاء بها بسرجها و لجامها فلما استوى عليها و ضم اليه ثيابه رفع راسه الى السماء فقال الحمد لله و لم يزد ثم قال ما تركت و ما ابقيت شيئا جعلت كل انواع المحامد لله عز و جل ما من حمد الا هو داخل فيما قلت»
نكته: اول بودن حق تعالى بدان اعتبار است كه، علت ايجاد همه موجودات است و هر علتى بر معلول خود مقدم است، كه نخست وجود علت مى بايد و سپس وجود معلول و بعضى گفته اند: تقدم هر چيزى بر چيز ديگر بيرون از پنج قسم نيست و آن اقسام عبارتند از تقدم در تاثير و تقدم در طبع و تقدم در شرف و تقدم در مكان و تقدم در زمان و خداى سبحان مقدم است بر ما سوا به همه ى اقسام تقدم. اما تقدم در تاثير كه واضح و روشن است چون هر گونه اثر از هر موثرى از او است:
گلستان كند آتشى بر خليل
گروهى به آتش برد ز آب نيل
گر آن است منشور احسان او است
ور اين است توقيع فرمان او است
و اما تقدم طبعى، به آن لحاظ است كه ذات واجب تعالى از آن جهت كه واجب است، نيازى بر ممكن ندارد و حال آنكه ممكن از جهت امكانش فقير و محتاج است به واجب «يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى» و اما تقدم به شرافت نيز، معلوم و روشن است و اما تقدم به مكان و زمان از آن جهت كه او تبارك و تعالى فوق مكان و زمان است و محيط است بر آن دو چنانچه فرمود: «اينما تولوا فثم وجه الله» و در حديث است كه: «كان الله و لم يكن معه شى ء»
ما نبوديم و تقاضامان نبود
لطف تو ناگفته ى ما مى شنود
لذت هستى نمودى نيست را
عاشق خود كرده بودى نيست را
و قال تعالى: «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شى ء عليم» و الاخر بلا آخر يكون بعده: او است پايان هر چيز و خود او را پايانى نيست، و اين ممكن است بدان معنى باشد كه اگر در هر چيز دقت شود خواهيم ديد كه او را سببى است و سبب او را نيز سببى ديگر، تا آن كه همه اسباب منتهى مى شود به او، كه مسبب الاسباب است. پس او است پايان هر چيز، يا آن كه او است كه پس از فناى همه ممكنات باقى است. «كل شى ء هالك الا وجهه» بجز وجه الله همه ى موجودات فانى هستند.
ما همه فانى و بقا بس تو راست
ملك تعالى و تقدس تو راست
و او است آخر، به بيان ديگر، بدان معنا كه غايت قصوى و آخرين مقصد موجودات است، در سير تكاملى شان كه در نزد عارفان الهى به ثبوت رسيده كه: نور محبت خدا و اشتياق حضرتش در همه موجودات سريان دارد، و همانگونه كه مبدعات علوى و عرشيان در آتش شوق و محبت مى سوزند و مى گدازند، كاينات سفلى و فرشيان و خاك نشينان نيز درآرزوى آنند كه جرعه اي از شراب محبتش در كامشان ريخته شود و به فرموده ى امام خمينى قدس سره و بعضى ديگر از بزرگان عرفا: بالعشق قامت السموات و الارض پس او است اول كه مبدا و اول آفرينش است، از ارواح قدسيه عاليه گرفته تا اجسام و اشباح ارضيه طبيعيه و او است آخر كه نهايت مقصود كاينات و پايان سير تكاملى موجودات است، كه از مرتبه ى نازلتر فانى شده و ترقى به مرتبه بالاتر كنند تا به فناى كلى نايل شوند، كه «انا لله و انا اليه راجعون» چنانچه مولانا معتقد است كه گويد:
از جمادى مردم و نامى شدم
وز نما مردم ز حيوان سر زدم
مردم از حيوانى و آدم شدم
پس چه ترسم كى ز مردن كم شدم
حمله ى ديگر بميرم از بشر
تا برآرم از ملايك بال و پر
وز ملك هم بايدم جستن ز جو
كل شى ء هالك الا وجهه
بار ديگر از ملك پران شوم
آنچه اندر و هم نايد آن شوم
پس عدم گردم عدم چون ارغنون
گويدم كانا اليه راجعون
پس او است اول از حيث وجود، و او است آخر از حيث وصول و شهود.
و از تفسير نيشابورى نقل شده كه در معناى هو الاول و الاخر گفته است، كه: او اول است در ترتيب وجود و آخر است در عكس ترتيب كه اگر سلسله ى علل موجودات در قوس نزول و از اشرف به اخس و از وحدت به كثرت ملاحظه شود اول است و اگر سلسله علل در قوس صعود ملحوظ شود آخر است و اضافه كرده است كه اين مطلب از اسرار مشكله بود كه خداى تعالى مرا به حل آن موفق فرمود. خدايى كه ديده هاى بينندگان توان ديدن او را ندارند. هر آنچه با چشم ديده شود، بايد در جهتى قرار گيرد تا شعاع چشم بر او بيفتد و چشم آن را ببيند و خداى تعالى منزه است از آنكه در جهتى باشد كه لازمه اش عرض بودن و يا جوهر خارجى بودن است. و آن درباره ى خداى تعالى. محال است و به اين معنى اشاره فرمود امام حسن عسكرى (ع) در پاسخ نامه اي كه احمد بن اسحاق به محضرش تقديم و در آن از رويت خدا و اختلافى كه مردم درباره ى آن دارند پرسيده بود، ايشان در جواب مرقوم فرمود: «لا تجوز الرويه ما لم يكن بين الرائى و المرئى هواء (لم) ينفذه البصر فاذا انقطع الهواء عن الرائى و المرئى لم تصح الرويه الحديث» تا ميان بيننده و ديده شده هوا نباشد، ديد در منظور نفوذ نكند و اگر هوا از ناظر و منظور قطع شود رويت درست نباشد، حديث شريف دنباله دارد و مورد بحث و تحليل علماء و دانشمندان قرار گرفته است، طالبين به شروح كافى و ديگر كتب كلاميه مراجعه نمايند.
