اخلاق خوبان، ص: 183

ديگری ارج و برتری ندارد. درست به مانند دو كفه ترازو كه با يكديگر برابر باشند. و در حقيقت اين گونه داد و ستدها به گونه ای است كه هيچيك از فروشنده و مشتری احساس زيان و تضرر نمی كنند.

نكته ای كه در اينجا اهتمام و توجه می طلبد آنست كه: اين صورت های سه گانه در داد و ستد، تنها در داد و ستدهای مادی و دنيوی جاری است، وگرنه در داد و ستدهای معنوی كه در بازار دنيا صورت می پذيرد همچون سكه دو سويه است، و سوی سومی ندارد، چرا كه انسان يا با خداوند داد و ستد می كند و يا با شيطان، و در داد و ستد با خداوند آنچه از دست می رود بسيار اندك و نازل، ولی آنچه به چنگ می آيد بسی عظيم و بزرگ است، درست مثل خاكی كه آنچه از دانه ها در دل آن می كاريم نسبت به آنچه به دست می آوريم، بسی قليل و نادر است، و چيزی شبيه به مشت و خرمن می ماند.

و اگر خدای ناكرده با شيطان معامله كنيم، هر چه می دهيم افزون است، و آنچه به آن می رسيم پوچ و هيچ و خام خواهد بود.

آنچه او می پزد همه خام است «1»

بازگشت ساحران

حال از آنجا كه كسی نيست كه با شيطان معامله نكرده باشد، از اين رو در اين باب سخن گفتن چندان لطفی ندارد، اما يكی دو نمونه از معامله با خداوند، كه كمتر صورت می پذيرد را ياد كنيم:

فرعون سخت از ماجرای موسی رنج می بُرد. و اطرافيان او را تسلی دادند كه كار او را به آسانی می توان ساخت، و جای ملال نيست، زيرا موسی ساحر است، و پاسخ ساحر را ساحر می تواند داد، و ما قويتر و برتر از او در امر سحر و ساحری كم نداريم، و همه را می خواهيم كه در روزی گرد هم آيند، سحر او را

______________________________
(1) نظامی.