وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ إِذَا اعْتَرَفَ بِالتَّقْصِيرِ عَنْ تَأْدِيَةِ الشُكْرِ
در عجز از شكر
﴿1﴾
اللَّهُمَّ إِنَّ أَحَداً لَا يَبْلُغُ مِنْ شُكْرِكَ غَايَةً إِلَّا حَصَلَ عَلَيْهِ مِنْ إِحْسَانِكَ مَا يُلْزِمُهُ شُكْراً .
(1) پروردگارا چه كنيم تا از عهدهى شكر تو به در آئيم؟ هنوز به يك نعمت تو آنچنانكه شايسته باشد سپاس نگذاشته نعمتى از تو به ما رسد و ما را به شكر ديگرى برگمارد. احسان تو پايانپذير نيست تا شكر ما پايانى بپذيرد و وظيفهى ما به ميزان كمال رسد.
﴿2﴾
وَ لَا يَبْلُغُ مَبْلَغاً مِنْ طَاعَتِكَ وَ إِنِ اجْتَهَدَ إِلَّا كَانَ مُقَصِّراً دُونَ اسْتِحْقَاقِكَ بِفَضْلِكَ
(2) هر چه مىكوشيم سپاس نعمت تو فرو نگذاريم و هر قدر به عبادت اجتهاد ورزيم همچنان بندهاى تقصيركار و مديون باشيم و به فراخور استحقاق ذات ربوبى تو حق عبادت ادا نكنيم.
﴿3﴾
فَأَشْكَرُ عِبَادِكَ عَاجِزٌ عَنْ شُكْرِكَ ، وَ أَعْبَدُهُمْ مُقَصِّرٌ عَنْ طَاعَتِكَ
(3) در ميان بندگان تو آنكس كه بيش از همه سپاسگزار باشد از شكر نعمتها و مواهب تو به زانوى عجز درآيد، و آنكس كه بيش از همگنان در پيشگاه تو پيشانى عبوديت بر خاك گذارد باز هم به تقصير خويش در عبادت اعتراف دارد.
﴿4﴾
لَا يَجِبُ لِأَحَدٍ أَنْ تَغْفِرَ لَهُ بِاسْتِحْقَاقِهِ ، وَ لَا أَنْ تَرْضَى عَنْهُ بِاسْتِيجَابِهِ
(4) ما با همهى طاعت و عبادتى كه بگذاريم شايستهى مغفرت تو نباشيم، و هر چه در كسب رضاى تو بكوشيم رضاى ذات اقدس و اعلاى تو را به دست نتوانيم آورد،
﴿5﴾
فَمَنْ غَفَرْتَ لَهُ فَبِطَوْلِكَ ، وَ مَنْ رَضِيتَ عَنْهُ فَبِفَضْلِكَ
(5) مگر آنكه هم خويشتن به فضل و كرم خويش جامهى مغفرت بر اندام ما بپوشانى و ديهيم رضايت بر تارك ما بگذارى.
﴿6﴾
تَشْكُرُ يَسِيرَ مَا شَكَرْتَهُ ، وَ تُثِيبُ عَلَى قَلِيلِ مَا تُطَاعُ فِيهِ حَتَّى كَأَنَّ شُكْرَ عِبَادِكَ الَّذِي أَوْجَبْتَ عَلَيْهِ ثَوَابَهُمْ وَ أَعْظَمْتَ عَنْهُ جَزَاءَهُمْ أَمْرٌ مَلَكُوا اسْتِطَاعَةَ الِامْتِنَاعِ مِنْهُ دُونَكَ فَكَافَيْتَهُمْ ، أَوْ لَمْ يَكُنْ سَبَبُهُ بِيَدِكَ فَجَازَيْتَهُمْ
(6) شكر اندك گذاريم و موهبت بسيار بينيم. اين توئى كه در برابر شكر كم ما نعمت زياد ارزانى فرمائى و در برابر طاعت ناقص ما اجر جزيل و ثواب جميل مقرر دارى. تو آنچنان در حق ما بندگان خويش مهربانى و ملايمت به كار بندى كه انگار بندگان تو در اداى وظايف بندگى خود مختار باشند. اگر خواهند شكر منعم به جاى آورند و اگر نخواهند امتناع ورزند.
﴿7﴾
بَلْ مَلَكْتَ يَا إِلَهِي أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَنْ يَمْلِكُوا عِبَادَتَكَ ، وَ أَعْدَدْتَ ثَوَابَهُمْ قَبْلَ أَنْ يُفِيضُوا فِي طَاعَتِكَ ، وَ ذَلِكَ أَنَّ سُنَّتَكَ الْإِفْضَالُ ، وَ عَادَتَكَ الاحسان ، وَ سَبِيلَكَ الْعَفْوُ
(7) ولى اى پروردگار متعال! ذات اقدس تو مالك مطلق كائنات و حاكم مستبد بر كشور وجود است، اين توئى كه بر امر بندگان خويش مالكيت و حكومت دارى و هنوز آنان كمر به عبوديت تو دو تا نكرده و شكر نعمت به جاى نياورده مملوك تو و مخلوق تو و محكوم حكومت مطلقهى تو بودهاند. و اين تو بودى كه ثواب طاعتشان را بيش از اداى طاعت مهيا داشتهاى. از تو اين همه مكرمت و مرحمت دور نيست زيرا سنت تو افضال و انعام است و از ذات مقدس تو جز گذشت و احسان و مغفرت و رحمت افاضه نشود.
﴿8﴾
فَكُلُّ الْبَرِيَّةِ مُعْتَرِفَةٌ بِأَنَّكَ غَيْرُ ظَالِمٍ لِمَنْ عَاقَبْتَ ، وَ شَاهِدَةٌ بِأَنَّكَ مُتَفَضَّلٌ عَلَى مَنْ عَافَيْتَ ، وَ كُلٌّ مُقِرٌّ عَلَى نَفْسِهِ بِالتَّقْصِيرِ عَمَّا اسْتَوْجَبْتَ
(8) همگان مىدانند و گواهى دهند كه اگر بندهى خويش را به عذاب و نكال شديد كيفر فرمائى ستم نكردهاى و آن را كه مشمول عفو و غفران خود ساختهاى از تفضل و تلطف خود بهرهمندش داشتهاى. همگان به تقصير خويش در طاعت اعتراف آورند
﴿9﴾
فَلَوْ لَا أَنَّ الشَّيْطَانَ يَخْتَدِعُهُمْ عَنْ طَاعَتِكَ مَا عَصَاكَ عَاصٍ ، وَ لَوْ لاَ أَنَّهُ صَوَّرَ لَهُمُ الْبَاطِلَ فِي مِثَالِ الْحَقِّ مَا ضَلَّ عَنْ طَرِيقِكَ ضَالٌّ
(9) و اين مسلم است كه اگر اهريمن ناپاك بندگان تو را نفريبد و از شاهراه هدايت به بيغولهى ضلالشان نراند كس در اين جهان عصيان تو روا نخواهد داشت و هيچ رهروى از راه به بيراهه انحراف نخواهد گرفت. اين شيطان پليد است كه باطل را در لباس حق بيارايد و بندگان تيرهبخت تو را اغوا و اضلال كند.
﴿10﴾
فَسُبْحَانَكَ مَا أَبْيَنَ كَرَمَكَ فِي مُعَامَلَةِ مَنْ أَطَاعَكَ أَوْ عَصَاكَ تَشْكُرُ لِلْمُطِيعِ مَا أَنْتَ تَوَلَّيْتَهُ لَهُ ، وَ تُمْلِي لِلْعَاصِي فِيما تَمْلِكُ مُعَاجَلَتَهُ فِيهِ .
(10) تو اى پروردگار بزرگ و مهربان من! با بندگان بىگناه و گناهكار خود چه بزرگى و مهربانيها روا همى دارى. هم خود توفيق طاعت ارزانى كنى و هم خويشتن شكر طاعت بندگان فرو بگذارى و مزد سرشار اعطا فرمائى. همچنان توانائى كه پرده از ننگها و نكبتهاى مردم گناهكار براندازى و در عقوبت و كيفرشان تعجيل فرمائى، اما به مقتضاى ذات خويش كه منبع خير و رحمت و كرم است، امانشان دهى و رازشان بپوشى و بر مهلت روزگارشان بيفزائى.
﴿11﴾
أَعْطَيْتَ كُلًّا مِنْهُمَا مَا لَمْ يَجِبْ لَهُ ، وَ تَفَضَّلْتَ عَلَى كُلٍّ مِنْهُمَا بِمَا يَقْصُرُ عَمَلُهُ عَنْهُ .
(11) نه آن بندهى مطيع مستوجب ثواب و شكر است و نه اين بندهى عاصى سزاوار باشد كه در عين عصيان مشمول مرحمت و مكرمت تو گردد.
﴿12﴾
وَ لَوْ كَافَأْتَ الْمُطِيعَ عَلَى مَا أَنْتَ تَوَلَّيْتَهُ لَأَوْشَكَ أَنْ يَفْقِدَ ثَوَابَكَ ، وَ أَنْ تَزُولَ عَنْهُ نِعْمَتُكَ ، وَ لَكِنَّكَ بِكَرَمِكَ جَازَيْتَهُ عَلَى الْمُدَّةِ الْقَصِيرَةِ الْفَانِيَةِ بِالْمُدَّةِ الطَّوِيلَةِ الْخَالِدَةِ ، وَ عَلَى الْغَايَةِ الْقَرِيبَةِ الزَّائِلَةِ بِالْغَايَةِ الْمَدِيدَةِ الْبَاقِيَةِ .
(12) آنكس كه سعادت عبادت و طاعت يافته نفس سعادت براى وى نعمتى عظيم و جسيم باشد كه خود شايستهى شكر بسيار است. تو در برابر اين چند روزه كه به عبادت تو برخاستهام سعادت جاويدان و نعمت لايزال عنايت فرمائى و رنج محدود را به گنج نامحدود تلافى دهى.
﴿13﴾
ثُمَّ لَمْ تَسُمْهُ الْقِصَاصَ فِيما أَكَلَ مِنْ رِزْقِكَ الَّذِي يَقْوَى بِهِ عَلَى طَاعَتِكَ ، وَ لَمْ تَحْمِلْهُ عَلَى الْمُنَاقَشَاتِ فِي الآْلَاتِ الَّتِي تَسَبَّبَ بِاسْتِعْمَالِهَا إِلَى مَغْفِرَتِكَ ، وَ لَوْ فَعَلْتَ ذَلِكَ بِهِ لَذَهَبَ بِجَمِيعِ مَا كَدَحَ لَهُ وَ جُمْلَةِ مَا سَعَى فِيهِ جَزَاءً لِلصُّغْرَى مِنْ أَيَادِيكَ وَ مِنَنِكَ ، وَ لَبَقِيَ رَهِيناً بَيْنَ يَدَيْكَ بِسَائِرِ نِعَمِكَ ، فَمَتَى كَانَ يَسْتَحِقُّ شَيْئاً مِنْ ثَوَابِكَ لَا مَتَي
(13) ما در اين دنيا روزى تو خوريم و لذت از نعما و آلاى تو بريم. آيا در برابر طاعت ما همين مزد بس نباشد؟ اگر تو بر ميزان عدالت عبادت ما را پاداش دهى هرگز در آخرت به پاداش تو استحقاق نخواهيم داشت ولى افضال و انعام تو كاه ما را كوه گرداند و ذرهى ما را از خورشيد گرانمايهتر و روشنتر به ميزان آورد.
﴿14﴾
هَذَا يَا إِلَهِي حَالُ مَنْ أَطَاعَكَ ، وَ سَبِيلُ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ ، فَأَمَّا الْعَاصِي أَمْرَكَ وَ الْمُوَاقِعُ نَهْيَكَ فَلَمْ تُعَاجِلْهُ بِنَقِمَتِكَ لِكَيْ يَسْتَبْدِلَ بِحَالِهِ فِي مَعْصِيَتِكَ حَالَ الْإِنَابَةِ إِلَى طَاعَتِكَ ، وَ لَقَدْ كَانَ يَسْتَحِقُّ فِي أَوَّلِ مَا هَمَّ بِعِصْيَانِكَ كُلَّ مَا أَعْدَدْتَ لِجَمِيعِ خَلْقِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ .
(14) اين چنين است حال آنكس كه بندهى مطيع و عابد و پارساى تو باشد، و اما آن جان عصيانكار كه در بيداى ضلالت سرگردان است و معصيت تو روا دارد موجودى تيرهبخت و بيچاره باشد. تو دست انتقام خويش را در آستين لطف و عفو پنهان مىدارى و به عقوبتش تعجيل نمىآورى باشد كه از كردار ناشايستهى خود باز گردد و در پيشگاه تو عرق خجلت فرو ريزد و زبان به توبت و انابت بگشايد.
اى پروردگار من! اين گناهكار تيرهروز همچنان در نخستين لحظه كه به گناه پرداخته سزاوار شديدترين كيفر و عقاب بود،
﴿15﴾
فَجَمِيعُ مَا أَخَّرْتَ عَنْهُ مِنَ الْعَذَابِ وَ أَبْطَأْتَ بِهِ عَلَيْهِ مِنْ سَطَوَاتِ النَّقِمَةِ وَ الْعِقَابِ تَرْكٌ مِنْ حَقِّكَ ، وَ رِضًى بِدُونِ وَاجِبِكَ
(15) و اين توئى كه روز نكال و عذاب او را واپس همى اندازى و از دريدن پردهى وى ابا فرمائى.
﴿16﴾
فَمَنْ أَكْرَمُ يَا إِلَهِي مِنْكَ ، وَ مَنْ أَشْقَى مِمَّنْ هَلَكَ عَلَيْكَ لَا مَنْ فَتَبَارَكْتَ أَنْ تُوصَفَ إِلَّا بِالْإِحْسَانِ ، وَ كَرُمْتَ أَنْ يُخَافَ مِنْكَ إِلَّا الْعَدْلُ ، لَا يُخْشَى جَوْرُكَ عَلَى مَنْ عَصَاكَ ، وَ لَا يُخَافُ إِغْفَالُكَ ثَوَابَ مَنْ أَرْضَاكَ ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ هَبْ لِي أَمَلِي ، وَ زِدْنِي مِنْ هُدَاكَ مَا أَصِلُ بِهِ إِلَي التَّوْفِيقِ فِي عَمَلِي ، إِنَّكَ مَنَّانٌ كَرِيمٌ .
(16) آن كيست كه همچون تو كريم و بندهنواز باشد و آن كدام شقاوتكار و بدبخت است كه در شقاوت و بدبختى به پايهى بندهى عاصى تو رسد؟ تو را جز به احسان و افضال توصيف نتوان كرد و جز از عدل تو نتوان ترسيد. كس از قدرت بى منتهاى تو ظلم نبيند و كس از پاداش نيكوكارى خويش در درگاه تو محروم نماند.
فصل على محمد و آله وهب لى املى و زدنى من هداك ما اصل به الى التوفيق فى عملى انك منان كريم.
به روان مقدس محمد و آل محمد رحمت فرست و مرا به آرزويم برسان و بر فروغ هدايت و رشاد در قلبم بيفزاى تا آنجا كه بتوانم كمال مطلوب خويش را دريابم و رضاى تو را به دست آورم. تو اى پروردگار متعال منبع لايزال كرم و احسان باشى.