انديشه در اسلام، ص: 5
فكر پيش از عمل
اميرالمؤمنين، عليه السلام، در جمله ای می فرمايند: زبان مردم عاقل پشت قلبشان است و زبان مردم بی انديشه جلوی قلبشان. «1» عاقل می گويد و پشيمان نمی شود، ولی جاهل اول می گويد و بعد پشيمان می شود. البته، بيماری جهل درمان پذير است و كسی كه می گويد من نمی فهمم، نمی دانم، عقلم قد نمی دهد يا فكرم به جايی نمی رسد، اولين گام را برای درمان خويش برداشته است.
راه درمان جهل
امير المؤمنين، عليه السلام، راه درمان جهل را اين طور معرفی می فرمايند:
گوش را بايد وقف زبان های پاك انديشمندان و عالمان و آگاهان كرد تا عقل طبيعی به عقل مسموع تبديل شود. «2» عقل را نيز بايد با حرف های عالی تغذيه كرد، با بيداران ارتباط برقرار نمود و بزرگان دين را ديد و به حرف هايشان گوش داد.
«خذ العلم مِن افواه الرجال». «3»
در تاريخ، فراوان اتفاق افتاده كه گاهی بزرگی كلمه ای را گفته و همين يك كلمه جوش و خروشی در شنوندگان ايجاد كرده و سبب شده كه آن شنونده در آينده منشأ عالی ترين آثار در جامعه خود شود. «4»
تأثير كلام در عمل انسان
زمانی كه نوبت حكومت به عمر بن عبدالعزيز «5» رسيد، يكی از بهترين كارهايی كه انجام داد اين بود كه توانست از قدرتش استفاده كند و ناسزا گفتن به اميرالمؤمنين را، كه از آثار شوم دوران حكومت معاويه بود، از خطبه های نماز جمعه، سخنرانی ها، نوشته ها، خانه ها وجامعه جمع كند و با قدرت بسيار جلوی اين كار بايستد.
______________________________ (1). نهج البلاغه، حكمت 40: «لسان العاقل وراء قلبه، وقلب الأحمق وراء لسانه»، نيز حكمت 41 «قلب الأحمق فی فيه، ولسان العاقل فی قلبه»؛ نيز حكمت 381: «الكلام فی وثاقك ما لم تتكلم به، فإذا تكلمت به صرت فی وثاقه، فاخزن لسانك كما تخزن ذهبك وورقك. فرب كلمه سلبت نعمه وجلبت نقمه»؛ كنز العمال، متقی هندی، ج 1، ص 166: «لا يلدغ المؤمن من جحر واحد مرتين».
(2). نهج البلاغه، حكمت 338: «العلم علمان: مطبوع ومسموع، ولا ينفع المسموع إذا لم يكن المطبوع»؛ نيز عيون الحكم والمواعظ، ليثی واسطی، ص 64: «العلم علمان مطبوع ومسموع ولا ينفع المطبوع إذا لم يك مسموع»، بحار الأنوار، ج 75، ص 6؛ و مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، محمد بن طلحه الشافعی، ص 250: «قال، عليه السلام: العقل عقلان، عقل الطبع وعقل التجربه وكلاهما يؤدی إلی المنفعه، والموثوق به صاحب العقل والدين، ومن فاته العقل والمرؤه فرأس ماله المعصيه، وصديق كل امرئ عقله وعدوه جهله، وليس العاقل من يعرف الخير من الشر ولكن العاقل من يعرف خير الشرين، ومجالسه العقلاء تزيد فی الشرف، والعقل الكامل قاهر للطبع السوء، وعلی العاقل أن يحصی علی نفسه مساوئها فی الدين والرأی والأخلاق والأدب فيجمع ذلك علی صدره أو فی كتاب ويعمل فی إزالتها».
(3). (از پيامبر اكرم، صلی الله عليه وآله) تحرير الأحكام، علامه حلی، ج 1، ص 39؛ نيز عوالی اللئالی، أحسائی، ج 4، ص 78: «قال، صلی الله عليه و آله و سلم: «خذوا العلم من أفواه الرجال».
(4). در سه مجلد پيشين داستان شعوانه و فضيل عياض و داستان عمر بن عبدالعزيز در همين گفتار از جمله اين موارد است.
(5). عمر بن عبدالعزيز بن مروان خليفه اموی (جل-. 99 ق- ف-. سمعان 101 ق). وی نسبت به آل علی علاقه نشان می داد و در زندگی بسيار قانع و بدون تكلف و تجمل بود. مردی خوش طينت و پاك سيرت بود و مدت خلافت او دو سال و پنج ماه بود و در سن 40 سالگی در گذشت. رك: فرهنگ معين، ذيل مدخل عمر بن عبدالعزيز.
