انديشه در اسلام، ص: 193
سه موجود زير تبديل مىشود: يا حيات حيوانى پيدا مىكند، يا حيات سَبُعى (درنده خويى) و يا به حيات شيطانى متصف مىشود. «1»
حال، ممكن است تنها يكى از اين سه حالت در شخصى پيدا شود، يا او گرفتار دو نوع از اين حالتها شود، يا گرفتار هر سه نوع گردد. براى نمونه، معاويه دچار هر سه حالت شده بود.
حيات حيوانى از نظر قرآن
انسانى كه بىفكر زندگىمىكند دچار حيات حيوانى مىشود؛ يعنى تمام همّت او بر دو محور قرار مىگيرد: شكم و شهوت. چون حياتى كه با چراغ فكر روشن نشده باشد، بسيار محدود است. قرآن اين نوع حيات را حيات حيوانى نام گذارده است. در آيه 12 از سوره مبارك محمّد، به زندگى كسانى اشاره شده است كه تنها به مسئله شكم اهميت داده و براى مسائل ديگر هيچ گونه حسابى باز نكردهاند:
«وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ». «2»
وكافران همواره سرگرم بهرهگيرى از [كالا و لذتهاى زودگذر] دنيايند و مىخورند همانگونه كه چهارپايان مىخورند و جايگاهشان آتش است.
دفع ضرر محتمل
فلاسفه سخن جالبى درباره دفع ضرر احتمالى دارند كه يكى از بديهيات عقلى است و آن اين است كه عاقل هميشه در انديشه جلوگيرى از ضرر محتمل است. ضرر محتمل يعنى ضررى كه احتمال وقوع آن براى عاقل ضعيف است، ليكن ممكن است واقع شود.
چند نمونه
- وقتى انسان عاقل مىخواهد از جايى به جاى ديگر برود كه احتمال مىدهد در راه به عقربى برخورد كند، احتياط بيشترى مىكند وتمام نقاط
______________________________ (1). تفسير قرآن كريم، سيد مصطفى خمينى، ج 1، ص 439: «إن الإنسان بدن ونفس شيطانيه ونفس سبعيه ونفس بهيميه وجوهر ملكى عقلى، فالتجلى باسمه تعالى الله للجوهر الملكى: ألا بذكر الله تطمئن القلوب، وباسم الرب للنفس الشيطانيه: رب أعوذ بك من همزات الشياطين، وباسم الرحمن للنفس السبعيه: الملك يومئذ الحق للرحمن، وباسم الرحيم للنفس البهيميه: أحل لكم الطيبات، وبمالك يوم الدين للبدن الكثيف: سنفرغ لكم أيه الثقلان. وآثار هذا التجلى طاعه الأبدان بالعباده، وطاعه النفس الشيطانيه بطلب الاستعانه، والسبعيه بطلب الهدايه، والبهيميه بطلب الاستقامه، وتواضعت الروح القدسيه، فعرضت لطلب إيصالها إلى الأرواح الباليه المطهره. والله العالم بحقائق آياته».
(2). محمد، 12: «إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ».
