عقل: كليد گنج سعادت، ص: 169

پی نوشت:

[ (1). محمد بن ابراهيم به ملا صدرا و صدر المتألهين فيلسوف بزرگ ايرانی (شيراز، اواخر قرن 10-. بصره 1050 ق). وی در جوانی به اصفهان رفت و نزد مير محمد باقر مشهور به ميرداماد حكمت آموخت و علوم شرعی را نزد شيخ بهاء الدين عاملی فرا گرفت و در رياضی نيز مهارت يافت. مدتی در قم به افاضه مشغول گرديد و سپس به امر شاه عباس دوم به شيراز بازگشت و در موطن خود به تدريس و افاده مشغول شد. او هفت سفر به حج رفت و در آخرين سفر در بصره درگذشت و همان جا مدفون شد. او شاگردان بسيار داشت كه از آن جمله بايد ملا محسن فيض كاشانی و ملا عبد الرزاق لاهيجی را كه به دامادی او مفتخر گشتند نام برد. از آثار اوست در فلسفه: اسفار اربعه، شواهد الربوبيه، مبدأ و معاد، مشاعر، عرشيه، شرح هدايه اثيريه، حاشيه بر الهيات شفا، تعليقه بر حكمة الاشراق، و شرح اصول كافی.

صدر الدين حكمت اشراق و حكمت مشاء و فلسفه عرفانی محی الدين بن عربی را در هم آميخته و حقايق ذوقی را با براهين فلسفی مزج كرده است. خود گويد: نحن قد جعلنا مكاشفاتم الذوقية مطابقة للقوانين البرهانية (اسفار، ج 3). صدر الدين بر حكمة الاشراق سهروردی تعليقه ای سودمند نوشته كه در حاشيه شرح حكمة الاشراق قطب الدين شيرازی چاپ شده است. ملا صدرا با اين كه حكيم اشراقی است، طريقه مشائين را نيز می پسندد و ضمن بيان آراء حكمای سلف هرجا كه نظر انتقادی دارد به توضيح آن می پردازد، چنان كه بر خلاف نظر مشائين كه موجودات را حقايق متباين می پندارند، او وجود را كه اصل و حقيقت هرچيز است هيئت واحد می داند و برای آن مراتب متعددی كه از حيث ضعف و شدت و نقص و كمال با هم فرق دارند، قائل است. اين نظر ملا صدرا با نظر شيخ اشراق هم متفاوت است، چه سهروردی، شدت و ضعف و نقص و كمال را در ماهيت قائل است نه در وجود.

موضوع ديگری كه ملا صدرا در آن ابتكار نشان داده است، فرضيه مشهور به حركت جوهری است. پيش از او اكثريت حكما از جمله ابن سينا حركت را در اعراض جسم طبيعی می دانستند. ملا صدرا جوهر را نيز متحرك اعلام كرد، ولی تصريح نمود كه تغييری كه بر اثر اين حركت در جوهر پديد می آيد، تغييری است اشتدادی و استكمالی، و به حقيقت جوهر جسم خدشه وارد نمی سازد و آن را دگرگون نمی كند؛ چنان كه تغييراتی كه انسان را در ادوار مختلف زندگی عارض می گردد از حيث شدت و ضعف كمال انسانيت ]