عقل: كليد گنج سعادت، ص: 237

بدين سبب كه ميوه درخت هستی (عقل) در او قرار داده شده است. از اين روست كه رفتار پروردگار با انسان، چه در دنيا و چه در آخرت، متناسب با عقل اوست؛ يعنی حتی ارزش عبادات انسان نيز به تناسب فهم و شعور و عقلش ارزيابی می شود. [4] در اين ارزيابی، ملاك تعداد ركعات نماز، مقدار روزه، تعداد حج و كميّت عبادات نيست، بلكه تناسبی است كه اين عبادات با فعاليت عقل داشته اند. به عبارت ديگر، در قيامت، به اندازه توان عقل هر انسانی به او جزا می دهند.

البته، نبايد تصور كرد كه پروردگار به يكی از بندگانش يك درجه از عقل عطا كرده و به ديگری پنج درجه از عقل داده است، زيرا امير المؤمنين، عليه السلام، فرموده اند: عقل در وجود انسان دارای دو مرتبه است. ايشان از يك مرتبه عقل به عقل مطبوع (عقل طبيعی) تعبير می كنند، كه همان عقلی است كه با انسان متولد شده است، و از مرتبه ديگر به عقل مسموع ياد می كنند؛ يعنی عقلی كه از طريق شنيدن معارف الهيه كامل شده و به بلوغ می رسد. [5] آری، ممكن است كسی سی يا چهل سال زحمت يافتن و شنيدن واقعيات را بر خود هموار سازد و عقل را تغذيه كند و آن را به مرتبه بلوغ برساند؛ در اين صورت، صاحب چنين عقلی نمازش با نماز كسی كه عقلش ناقص و غير بالغ است تفاوت بسيار دارد.

پيرمرد دو ساله!

پيش ترها، عالمی در تهران زندگی می كرد كه وقتی در منبر خود اين معنا را متذكر می شد كه ارزش انسان به رشد عقل اوست، از كسانی كه دور از عقل زندگی می كردند به پيرمردهای دو ساله يا هشتاد ساله های يك ساله و ... تعبير می كرد و می گفت: من وضع آن ها را با عقلشان می سنجم.