عقل: كليد گنج سعادت، ص: 299

كه گويی پروردگار يك بار مجلس بزرگی تشكيل داده كه همه فرشتگان در آن حاضر بوده اند، زيرا عبارت «كلّهم اجمعين» در وصف آنان به كار رفته است:

«فسجد الملائكة كلهم أجمعون». [2]

موضوع اين جلسه نيز خبر مهمی بود كه پروردگار به فرشتگان خود داد. اين خبر درباره خلق موجودی تازه بود كه پروردگار هنوز به خلق آن دست نزده بود و می خواست آن را بيافريند [3] و او را خليفه خود در زمين قرار دهد:

«و إذ قال ربك للملائكة إنی جاعل فی الارض خليفة قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال إنی أعلم ما لا تعلمون» [4]

و آن زمان را ياد آر كه پروردگارت به فرشتگان گفت: به يقين، جانشينی در زمين قرار می دهيم. گفتند: آيا موجودی را در زمين قرار می دهی كه در آن به فساد و تباهی برخيزد و به ناحق خون ريزی كند و حال آن كه ما تو را همواره با ستايشت تسبيح می گوييم و تقديس می كنيم. پروردگار فرمود:

من از اين جانشين و قرار گرفتنش در زمين اسراری می دانم كه شما نمی دانيد.

از ميان علمای بزرگ اسلام، ظاهرا مرحوم علامه طباطبايی، رحمه اللّه، اصرار دارند كه اين خلافت خلافتی عام است. ايشان نظر آن كه اين مقام را خاص يك نفر می دانند نمی پذيرد و آن را رد می كند و معتقد است اين گروه عمق اين آيه را درك نكرده اند. البته، پيش از ايشان هم بسياری از علما همين نظريه را داشته اند.

خلاصه نظر آن بزرگوار اين است كه در اين آيه، سياق، كلمات، و نكره بودن لغت خليفه شاهد اين معناست كه اين مقام ساری و جاری در تمام انسان هاست نه اين كه متعلق به فرد خاصی باشد؛ [5] زيرا بعيد است