عقل: كليد گنج سعادت، ص: 197
[به نجف بازگشت و كار تدريس را آغاز كرد. ميرزای شيرازی آخوند را به فضل می ستود و طلاب را به استفاده از درس او تشويق می كرد. پس از درگذشت ميرزا حوزه سامره از رونق افتاد و همه نظرها بار ديگر به سوی حوزه نجف و زعيم آن معطوف شد. آخوند خراسانی به عنوان جانشينی ميرزای شيرازی و بزرگ ترين مرجع تقليد عالم شيعه مشخص گرديد. علما و طلاب از همه نقاط جهان تشيع به سوی نجف روی آوردند و در مجلس درس او شركت كردند. به ويژه تعداد شركت كنندگان در درس اصول او به قدری زياد بود كه تا آن زمان مانند آن شنيده نشده بود. اين تعداد را در آخرين دوره درسی اصول آخوند، از 1200 تا 2000 تن گفته اند كه بنا بر اقوال گوناگون، بيش از 100 يا 400 تن از ايشان مجتهد مسلم بوده اند.
آخوند در عين اشتغال دائم به كارهای علمی و تربيت طلاب و اداره حوزه ای كه در حال رونق روزافزون بود، رويدادهای سياسی ايران را نيز با دقت دنبال می كرد. نشانه هايی حاكی از ابراز مخالفت وی با اخذ وام توسط مظفر الدين شاه از روسيه تزاری و تلاش های او در راه روشن ساختن اذهان مردم نسبت به پيامدهای اين گونه اقدامات وجود دارد. اما شهرت آخوند به عنوان رهبر سياسی از دوران فعاليت شديد وی در جنبش مشروطيت آغاز شد.
آخوند به همراه دو تن از مجتهدان بزرگ معاصر خويش، ميرزا حسين تهرانی و شيخ عبد اللّه مازندرانی، با ارسال نامه ها و تلگرام هايی برای رهبران دينی و سياسی در داخل كشور و نشر اعلاميه هايی روشنگر در رأس رهبران جنبش قرار گرفت. علامه ميرزا محمد حسين نايينی نيز در اين راه به او ياری می رساند و از جمله طی كتابی تحت عنوان تنبيه الامّة و تنزيه الملّة كوشيد نظام مشروطه را از ديدگاه شريعت توجيه و اعتراضات علمای مخالف مشروطيت را رد كند. آخوند خراسانی خود تقريظی بر اين كتاب نوشته و ضمن آن «مأخوذ بودن اصول مشروطيت را از شريعت محقه» اعلام كرده است.
آخوند و ياران همراهش به نظام مشروطه به عنوان وسيله ای برای تحديد ظلم می نگريستند و شركت در جنبش مشروطيت را بر همه مسلمانان واجب می شمردند. وقتی محمد علی شاه به سلطنت رسيد (1325 ق/ 1907 م)، آخوند اندرزنامه ای برای او فرستاد و او را به رعايت موازين شرع و عدالت و كوشش در راه تأمين استقلال كشور دعوت كرد، اما محمد علی شاه كه علی رغم تظاهرش به همراهی با مشروطه قصد حكومت به شيوه استبداد را داشت، سرانجام كار را به بمباران مجلس كشاند. آن گاه، آخوند به نبرد خويش ]
