عقل: كليد گنج سعادت، ص: 199
[بختياری تهران را اشغال كرده و محمد علی شاه را از پادشاهی بركنار ساخته اند. پس از آن، سران سياسی جنبش بر بی اعتنايی خود نسبت به مذهب و روحانيون افزودند. در نتيجه، گروهی از علمای مخالف مشروطه، از جمله آقا سيد كاظم يزدی كه شركت در اين جنبش را حرام شمرده بودند. به نكوهش علمای مشروطه خواه پرداختند. آخوند از عملكرد سران سياسی مشروطيت به شدت انتقاد كرد، اما هم چنان به دفاع از اصل مشروطيت ادامه داد.
سرانجام به منظور كسب آگاهی از نزديك و جلوگيری از كج روی ها، تصميم گرفت به همراه جمعی ديگر از علما به ايران سفر كند، اما ناگهان در نجف درگذشت. مرگ او طبيعی تلقی نشد و اين كه عمال انگلستان او را مسموم ساخته اند محتمل می نمايد. 14 ماه پيش از آن، شيخ عبد اللّه مازندرانی به مناسبتی اعلام داشته بود كه زندگی او و آخوند آماج تهديد گشته است.
آخوند خراسانی به سبب تبحر و نوآوری هايش در فن اصول، شهرت علمی عظيمی كسب كرده است. مهم ترين اثر او، كفاية الاصول، كتاب درسی طلاب در پايان دوره سطح است كه غالبا پايه كار مدرسان خارج اصول می گردد. بيش از 100 تن مجتهد بر اين كتاب حاشيه نگاشته اند. از شاگردان بلند آوازه آخوند، ميرزا ابو الحسن مشكينی، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، شيخ محمد جواد بلاغی، آقا ضياء الدين عراقی، آقا شيخ محمد علی شاه آبادی، سيد محسن امين عاملی، آقا سيد ابو الحسن اصفهانی، حاج آقا حسين قمی، سيد محمد تقی خوانساری، سيد عبد الحسين حجت، سيد حسن مدرس، شيخ محمد حسين اصفهانی (كمپانی)، سيد صدر الدين صدر، حاج آقا حسين بروجردی، سيد عبد اللّه بهبهانی، سيد عبد الهادی شيرازی، سيد محسن حكيم، سيد محمود شاهرودی و آقا بزرگ تهرانی را می توان نام برد. از آثار مهم آخوند كتب و رسائل زير شهرت بيشتر يافته اند: كفاية الاصول، تعليقة علی المكاسب، درر الفوائد فی شرح الفرائد، الفوائد الفقهية و الاصولية، تكملة التبصرة، شرح تكملة التبصرة، الاجتهاد و التقليد، كتاب فی الوقف. ر ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ذيل مدخل آخوند خراسانی.]
[ (12). «عبد اللّه بن مسعود: من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه عليه و آله، (رجال الشيخ، 8). و قال الكشی فی ترجمة أبی أيوب الانصاری: و سئل (الفضل بن شاذان) عن ابن مسعود و حذيفة؟
فقال: لم يكن حذيفة مثل ابن مسعود، لأن حذيفة كان ركنا، و ابن مسعود خلط. و والی القوم و مال معهم و قال بهم. روی عبد اللّه بن مسعود عن رسول اللّه صلی اللّه عليه و آله، و روی عنه ]
