تواضع و آثار آن، ص: 183

و حيله نباشد. در اين چهارماه حرام، اگر دشمنان در مدينه از جلوی شما رد شدند، كسی حق ندارد با چشم تند به آنها نگاه كند؛ چون من در اين چهار ماه اعلان آتش بس دادم و همه جا آزاد هستند و نبايد از شما بترسند. تواضع يك شجره طيّبه است.

عباد متواضع، فروتن و خاكسار، با پروردگار و خلق خدا بازی گری ندارند، برخوردهای آنها با خدا و با خلق، مثبت و جدی است. اين معنای خشوع است.

تفاوت خشوع با خضوع

شجره ديگر اين مزرعه، خضوع است. محققين می فرمايند: خشوع با خضوع فرق می كند. خضوع؛ يعنی شكل دادن به بدن، كه بيننده با ديدن شكل بدن شما، راه رفتن، نشستن و حرف زدن شما، احساس نكند كه تكبر می كنيد.

«عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً» «1»

آسان و سبك راه برويد، برای ديگران شاخ و شانه نكشيد، از پيامبر صلی الله عليه و آله پرسيدند: «ما حدّ التواضع» «2» مرز تواضع چيست؟ فرمودند: وقتی در مجلسی وارد می شويد، به هيچ عنوان از كسی توقعی نداشته باشيد كه برای تو برخيزند و به تو جا بدهند.

شخصی در حال قضا كردن نمازهای خود بود. رفيقش گفت: چه كار می كنی؟

گفت: بيست سال نماز از من قضا شده است. آنها را قضا می كنم، من بيست سال نماز جماعت شركت می كردم و در صف اول می ايستادم، يك بار برای نماز دير كردم، ديدم در صف اول جا نيست، در صف دوم ايستادم، فهميدم ايستادن در صف اول برای من بيماری بوده، نماز نبوده است. صف اول می ايستادم كه خوشم بيايد و ديگران مرا در صف اول ببينند، پس نماز من با اخلاص نبوده است.

______________________________
(1)- فرقان (25): 63؛ «بندگان رحمان كسانی اند كه روی زمين با آرامش و فروتنی راه می روند.»

(2)- الكافی: 2/ 124، باب التواضع، حديث 13؛ «عَنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عليه السلام قَالَ قَالَ التَّوَاضُعُ أَنْ تُعْطِيَ النَّاسَ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَا

وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ قَالَ قُلْتُ مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ مُتَوَاضِعاً فَقَالَ التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَيُنْزِلَهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْبٍ سَلِيمٍ لَايُحِبُّ أَنْ يَأْتِيَ إِلَی أَحَدٍ إِلَّا مِثْلَ مَا يُؤْتَی إِلَيْهِ إِنْ رَأَی سَيِّئَةً دَرَأَهَا بِالْحَسَنَةِ كَاظِمُ الْغَيْظِ عَافٍ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِين.»

و نيز در بحار الأنوار: 72/ 465، حديث 4؛ «السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عليه السلام قَالَ إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَی الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَی مَنْ يَلْقَی وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَی التَّقْوَی.»