عرفان در سوره يوسف، ص: 133
كردند و به آنجايی كه بايد برسند، رسيدند، می فرمايند:
«ليس الذكر الكثير بالعدد»
نمی خواهد خدا در اين آيه بگويد كه روزی هزار «سبحان الله» بگوييد:
«بل الذكر الكثير بالحضور»
«ذكر كثير»؛ يعنی احاطه ای كه با همه وجود خود را در محضر حضرت حق حاضر بدانی. خداوند متعال از كثير، عدد را منظور نظر نگرفته است.
تقسيم بندی مراحل ذكر
صدرالمتألهين شيرازی قدس سره وقتی اين آيه را تحليل می كند و اين حضور را توضيح می دهد، انسان را بهت زده می كند.
ايشان می گويد: اين حضور با شش مرحله تحقّق پيدا می كند.
اول؛ ذكر زبان، دوم؛ ذكر اعضای بدن، سوم؛ ذكر نفس، چهارم؛ ذكر قلب، پنجم؛ ذكر نفس و ششم؛ ذكر سرّ است؛ يعنی آن حقيقت نهايی باطن انسان. خدا فرموده است:
«الانسان سرّی و انا سرّه» «1»
______________________________ (1)- منهاج النجاح في ترجمة مفتاح الفلاح: مقدمه 2/ 91، فصل 10؛ تفسير المحيط الأعظم: 3/ 67.
